Тилимиз – хазинамиз

Она тилим, сен борсан, шакциз,
Булбул куйин шеърга соламан.
Сен йўқолган кунинг, шубҳасиз,
Мен ҳам тўти бўлиб қоламан.
(Абдулла Орипов)

Одамларнинг миллатини қандай фарқлаб оламиз? Баъзан қиёфасига, баъзан кийимига, урф-одатларига қараб рус, немис, турк, араб, деб атаймиз. Лекин, барибир, ҳеч нима миллатни белгилашда унинг тилига тенг келолмайди.

Албатта, тилнинг вазифаси фақатгина мулоқот воситаси эканлигида эмас. У ўзи истеъмолда бўлган миллатнинг маданиятини, маънавиятини, тарихини, миллатлараро мавқеини белгилгаб берувчи муҳим омиллардан биридир. Аммо биз тилнинг шу аҳамиятини доим ҳам йодда сақлаб юрибмизми? Бугун унга бўлган эътибор, умуман, тил маданияти қай даражада?

Ўзбек тили – туркий тил

Туркий тилнинг тарихи жуда қадим даврларга бориб тақалади. Бу тилда мулоқот қилувчи кўчманчи туркий қабилаларнинг майдони тарихда энг катта худудларни қамраб олганлиги билан аҳамиятли. Шу маънода туркий тил дунё тилларига таъсири жиҳатидан илғор тиллардан ҳисобланади. Туркий тилдаги илк ёзма бадиий манбаларни қадимги Ўрхун-Энасой битикларида ёки “Девони луғотит турк”, “Қутадғу билиг” асарлари билан танишиш жараёнида учратамиз.
Туркий тилнинг ривожига туркий забон ижодкорларнинг қўшган ҳиссаси беқиёс. Хусусан, Маҳмуд Қошғарий, Юсуф Хос Ҳожиб, Аҳмад Яссавий, Саккокий ва Лутфий каби мутафаккирлар бу борада пешқадам саналадилар. Юсуф Хос Ҳожиб “Қутадғу билиг” (“Саодатга элтувчи билим”) асарида тил ҳақида шундай ёзади:

Заковат, билимнинг таржимони – тил,
Эрни улуғловчи равон тил деб бил.

Тил ила эр улуғ, бўлур бахтиёр,
Тил ила беқадр, ғамга гирифтор.

Тил арслондир, боқ эшикда ётар,
Маккору ваҳшийдир, бошинг йўқотар.

Тилга ихтиёрсиз – элга эътиборсиз

Ҳазрат Алишер Навоийнинг: “Тилга ихтиёрсиз – элга эътиборсиз” деган ҳикматли сўзлари чинакам миллатсеварлик, ватанпарварлик туйғулари билан йўғрилгандир. Зеро, она тилини ҳурмат қилмаган киши нафақат ўзини, балки элини ҳурмат қилмаган бўлиб чиқади. Ўз даврида Навоий туркий тил равнақи учун улкан хизматлар қилади. У туркий тилнинг ифода кўлами форсий тилдан бир неча бор устун эканлигини “Муҳокамат ул-луғатайн” номли асарида исботлаб беради. Франтсуз олими М.Беллин (ХИХ аср) Навоийнинг она тилига бу қадар эътибор қаратишини ватанпарварлик деб атайди. Биласизми, ҳар қандай миллатнинг даҳолари ўз қадриятларини мустаҳкамлаш йўлида, аввало, миллий тилга кучли эътибор қилиб, уни қаттиқ ҳимоя қилганлар. Масалан, Ф.Рабле “Гаргантюа ва Пантагрюэл” романи билан франтсуз тилининг тараққиётига ҳисса қўшган бўлса, А.Данте “Илоҳий комедия”, “Халқ тили ҳақида трактат” номли асарлари билан италян тили лотин тилидан афзал эканлигига ишора қилади. У италян адабий тилига асос солиш орқали италян миллатини улуғлайди. Ёки А.Пушкин, Л.Толстой каби даҳолар франтсуз тили таъсиридаги рус миллатини кескин танқид қилади. Айтмоқчи бўлганимиз, тилга эътибор шу миллатнинг шаъни, қадриятлари, урф-одатларини ҳимоя қилишнинг асосий негизидир.

Замон ва ўзбек тили

Албатта, тил доимий ривожланишдаги ҳодиса. Бугунги тилимиз ҳам шу кунга қадар не замонларни босиб ўтмади дейсиз. Аммо тил ҳар доим ҳимояга муҳтож бўлиб келган. Сизнингча, биз ўзбек тилини аждодларимиз каби ҳимоя қиляпмизми? Бунинг нақадар жиддий эканлигини ақалли ҳис қила биламизми? Афсуски, масала бундай қўйилганида ижобий жавоб беришга киши ийманади. Йўқ, баъзи ҳолларда тилни ҳимоя қилиш ўрнига уни писанд этмаслик йўлидан борувчи ёшлар кўпайиб кетган. Уларнинг ҳар уч сўзидан бири русча ёки бошқа “номаълум” тилга мансуб. Ҳатто баъзи телевидениэ кўрсатувларида, айниқса, ток-шоуларда, тижорат филмларида адабий тил ўрнини шева сўзлари эгаллаб олаётганига нима дейсиз?! Албатта, ўсиб келаётган ёш авлод зиёли қатлам вакилларидан кўра шоу-бизнес санъаткорларига кўпроқ тақлид қилишга мойил. Лекин бу “ибратли” “актёр” ва “хонанда”лар оммага кўриниш берганларида адабий тилда гапириш учун, жилла қурса, уриниб кўришадами? Энг ачинарлиси, ўзбек тилида соф гапиришдан уялаётганлар бор. Тилни озроқ булғамаса замондан ортда қолаётгандай туюлади, уларга. Мана, ижтимой тармоқларда йигит ва қизларнинг ёзиб қолдираётган сўзларига диққат қилинг: “õзими цанга бергандм как ОМОНАТ, сан б6са нма қилдин сразу ХИЁНАТ”, “Ҳаммелага янги йил муборе босн”, “Ман уже чарчадм аднадан эрта иннин профилли удалт қиламан”, “салом эверй бодй, кимдир стсими cлеаренcе қб таwабди, иф билсела мани информ қворила плеасе. Олдиндан тҳанкс!”, “Свежий сўзини таржимаси йўқ дейсизлар. Крутой сўзини ҳам таржимаси йўқ”. Шу йигит ва қизлар ўзлари ишлатаётган русча, инглизча сўзларнинг таржимасини билмайди, деб ўйлайсизми? Жуда яхши билишади, аммо...
Гдобализатсия, ИКТ соҳасининг ҳаётимизга кириб келиши ҳамда интернет ва бошқа оммавий ахборот воситаларининг тараққиёти сабаб кириб келаётган ахборий оқимнинг кўплиги сабаб тил билан богълиқ муаммолар бундан кейин ҳам долзарблигича қолаверади. Буларнинг бари даволаниши шарт бўлган оғриқли нуқталаримиздир. Бунинг учун тил маданиятини сингдиришни, аввало, ёшларга ибрат бўлаётган, улар интилаётган қўшиқчилар, кино актёрлари, телебошловчилар, оммабоп сайтлардан бошламоғимиз лозим.

* * *

Odamlarning millatini qanday farqlab olamiz? Ba’zan qiyofasiga, ba’zan kiyimiga, urf-odatlariga qarab rus, nemis, turk, arab, deb ataymiz. Lekin, baribir, hech nima millatni belgilashda uning tiliga teng kelolmaydi.

Albatta, tilning vazifasi faqatgina muloqot vositasi ekanligida emas. U o‘zi iste’molda bo‘lgan millatning madaniyatini, ma’naviyatini, tarixini, millatlararo mavqeini belgilgab beruvchi muhim omillardan biridir. Ammo biz tilning shu ahamiyatini doim ham yodda saqlab yuribmizmi? Bugun unga bo‘lgan e’tibor, umuman, til madaniyati qay darajada?

Turkiy tilning tarixi juda qadim davrlarga borib taqaladi. Bu tilda muloqot qiluvchi ko‘chmanchi turkiy qabilalarning maydoni tarixda eng katta xududlarni qamrab olganligi bilan ahamiyatli. Shu ma’noda turkiy til dunyo tillariga ta’siri jihatidan ilg‘or tillardan hisoblanadi. Turkiy tildagi ilk yozma badiiy manbalarni qadimgi O‘rxun-Enasoy bitiklarida yoki “Devoni lug‘otit turk”, “Qutadg‘u bilig” asarlari bilan tanishish jarayonida uchratamiz.          
Turkiy tilning rivojiga turkiy zabon ijodkorlarning qo‘shgan hissasi beqiyos. Xususan, Mahmud Qoshg‘ariy, Yusuf Xos Hojib, Ahmad Yassaviy, Sakkokiy va Lutfiy kabi mutafakkirlar bu borada peshqadam sanaladilar. Yusuf Xos Hojib “Qutadg‘u  bilig” (“Saodatga eltuvchi bilim”) asarida til haqida shunday yozadi:

Zakovat, bilimning tarjimoni – til,
Erni ulug‘lovchi ravon til deb bil.

Til ila er ulug‘, bo‘lur baxtiyor,
Til ila beqadr, g‘amga giriftor.

Til arslondir, boq eshikda yotar,
Makkoru vahshiydir, boshing yo‘qotar.

Hazrat Alisher Navoiyning: “Tilga ixtiyorsiz – elga e’tiborsiz” degan hikmatli so‘zlari chinakam millatsevarlik, vatanparvarlik tuyg‘ulari bilan yo‘g‘rilgandir. Zero, ona tilini hurmat qilmagan kishi nafaqat o‘zini, balki elini hurmat qilmagan bo‘lib chiqadi. O‘z davrida Navoiy turkiy til ravnaqi uchun ulkan xizmatlar qiladi. U turkiy tilning ifoda ko‘lami forsiy tildan bir necha bor ustun ekanligini “Muhokamat ul-lug‘atayn” nomli asarida isbotlab beradi. Frantsuz olimi M.Bellin (XIX asr) Navoiyning ona tiliga bu qadar e’tibor qaratishini vatanparvarlik deb ataydi. Bilasizmi, har qanday millatning daholari o‘z qadriyatlarini mustahkamlash yo‘lida, avvalo, milliy tilga kuchli e’tibor qilib, uni qattiq himoya qilganlar. Masalan, F.Rable “Gargantyua va Pantagryuel” romani bilan frantsuz tilining taraqqiyotiga hissa qo‘shgan bo‘lsa, A.Dante “Ilohiy komediya”, “Xalq tili haqida traktat” nomli asarlari bilan italyan tili lotin tilidan afzal ekanligiga ishora qiladi. U italyan adabiy tiliga asos solish orqali italyan millatini ulug‘laydi. Yoki A.Pushkin, L.Tolstoy kabi daholar frantsuz tili ta’siridagi rus millatini keskin tanqid qiladi. Aytmoqchi bo‘lganimiz, tilga e’tibor shu millatning sha’ni, qadriyatlari, urf-odatlarini himoya qilishning asosiy negizidir.

Albatta, til doimiy rivojlanishdagi hodisa. Bugungi tilimiz ham shu kunga qadar ne zamonlarni bosib o‘tmadi deysiz. Ammo til har doim himoyaga muhtoj bo‘lib kelgan. Sizningcha, biz o‘zbek tilini ajdodlarimiz kabi himoya qilyapmizmi? Buning naqadar jiddiy ekanligini aqalli his qila bilamizmi? Afsuski, masala bunday qo‘yilganida ijobiy javob berishga kishi iymanadi. Yo‘q, ba’zi hollarda tilni himoya qilish o‘rniga uni pisand etmaslik yo‘lidan boruvchi yoshlar ko‘payib ketgan. Ularning har uch so‘zidan biri ruscha yoki boshqa “noma’lum” tilga mansub. Hatto ba’zi televidenie ko‘rsatuvlarida, ayniqsa, tok-shoularda, tijorat filmlarida adabiy til o‘rnini sheva so‘zlari egallab olayotganiga nima deysiz?! Albatta, o‘sib kelayotgan yosh avlod ziyoli qatlam vakillaridan ko‘ra shou-biznes san’atkorlariga ko‘proq taqlid qilishga moyil. Lekin bu “ibratli” “aktyor” va “xonanda”lar ommaga ko‘rinish berganlarida adabiy tilda gapirish uchun, jilla qursa, urinib ko‘rishadami? Eng achinarlisi, o‘zbek tilida sof gapirishdan uyalayotganlar bor. Tilni ozroq bulg‘amasa zamondan ortda qolayotganday tuyuladi, ularga. Mana, ijtimoy tarmoqlarda yigit va qizlarning yozib qoldirayotgan so‘zlariga diqqat qiling: “õzimi sanga bergandm kak OMONAT, san b6sa nma qildin srazu XIYONAT”, “Hammelaga yangi yil mubore bosn”, “Man uje charchadm adnadan erta innin profilli udalt qilaman”, “salom every body, kimdir stsimi clearence qb tawabdi, if bilsela mani inform qvorila please. Oldindan thanks!”, “Svejiy so`zini tarjimasi yo`q deysizlar. Krutoy so`zini ham tarjimasi yo`q”. Shu yigit va qizlar o‘zlari ishlatayotgan ruscha, inglizcha so‘zlarning tarjimasini bilmaydi, deb o‘ylaysizmi? Juda yaxshi bilishadi, ammo...
Gdobalizatsiya, IKT sohasining hayotimizga kirib kelishi hamda internet va boshqa ommaviy axborot vositalarining taraqqiyoti sabab kirib kelayotgan axboriy oqimning ko‘pligi sabab til bilan bog’liq muammolar bundan keyin ham dolzarbligicha qolaveradi. Bularning bari davolanishi shart bo‘lgan og‘riqli nuqtalarimizdir. Buning uchun til madaniyatini singdirishni, avvalo, yoshlarga ibrat bo‘layotgan, ular intilayotgan qo‘shiqchilar, kino aktyorlari, teleboshlovchilar, ommabop saytlardan boshlamog‘imiz lozim.

• Олдинги
• Кейинги