Фан ва дин: қайта тирилиш

У (Аллоҳ) албатта сизларни (Одам авлодларини) ҳеч шак-шубҳасиз бўлган қиёмат кунига тўплайди.(Қуръони карим, "Ал-Ҳааққа"сурасидан)

Қуръони каримда унинг муқаррарлиги кўп марта такрорланади. "Зумар", "Қиёмат", "Ал-Ҳааққа" каби сураларда эса бу мавзуга алоҳида эътибор қаратилган.
Қиёматга ишонч - мусулмон иймонининг шартларидан бири бўлиб, унга заррача шубҳа билан қараш кишини диндан чиқаради. Шу билан бирга кузатувлар кўрсатадики, анча-мунча одам "қиёмат - муқаррар" деган қаноатга шубҳа қилмагани ҳолда, "Нима қилиб бўлса ҳам яшаб қол" деган тамойилга мувофиқ ҳаёт кечиради. Бу тоифа ўзича гўё "Қиёматми? Ўҳ-ҳў! Бир гап бўлар-да" деб ўйлайди, чамаси. Бу аслида охиратга чала ишониш - аросат деган гап. Чунки Одам авлодининг маҳшарда қиёматдан қўрқиши - у кундан ёлғиз мурод эмас, инсон бу дунёда ҳам уни ёдда тутмоғи ва ҳаёт низомини шунга асосан қурмоғи шарт.
Қиёматнинг муқаррарлигини, ўша куни Одам Ато авлоди қайта тирилиб, ҳисоб беражагини ўйламай яшаш, юзаки қараганда, ҳар бир одамнинг шахсий ишидек туюлади. Ҳолбуки, одамзод ёмон қилмишлари, айниқса, гуноҳ ва жиноятлари учун бу дунёда жазодан қутулиб қолганда ҳам, барибир куни келиб жавоб беришдан қўрқмас экан, жамият урчиб кетган ижтимоий иллатларни "даволаш"да қийналади, ҳатто уддалай олмайди. Бунга кўплаб далил-исбот келтириш мумкин.
Шу ўринда айтиб ўтиш лозимки, қуйидаги мулоҳазаларимиздан кўзланган мақсад қиёмат ва охират ҳисоби фанга ҳам зид келмаслиги тўғрисида фикр юритиш баробарида қиёмат бўлишига ишонса-да, аммо "мен ўлгунимча барибир бўлмас" дея ўзини ўзи юпатувчиларни огоҳлантиришдан иборатдир.

Таъкидлаш керакки, диний китобларда бу саволга аниқ жавоб берилмаган, унинг аломатларини билдириш билангина чекланилган, холос. Бунинг боиси шундаки, ҳаёт инсонга синов учун берилган. Қиёмат муддатининг номаълумлиги ана шу синовнинг муҳим бир шарти бўлса ажаб эмас. Буни "Иш қилсанг, ҳеч қачон ўлмайдигандай сифатли қил; ибодатни эса эртага қиёмат бошланади дегандай ҳисоб билан адо эт" деган мазмундаги ҳадис ҳам яққол тасдиқлайди.
Албатта, ҳаммани ҳам қиёматга ишонади деб бўлмайди. Авом тугул бирор соҳада улкан ютуқларга эришган одамлар орасида ҳам диний эътиқодсизлар кам эмас. Масалан, машҳур олим, Нобел мукофоти лауреати Виталий Гинзбург ойнаи жаҳон орқали динга ишонмаслигини эътироф этди. Афсуски, суҳбат қурган журналист унга "Дин бир кунмас бир кун қиёмат қўпади, Ерда ҳаёт тамом бўлади дея башорат қилади. Сиз астрофизика билан ҳам шуғулланасиз. Бунга ишонасизми?" деб савол бермади. Агар шуни сўраганида олим "йўқ, ишонмайман" дея жавоб бермаслиги аниқ эди. Чунки ҳозирги замон астрономияси қиёмат муқаррарлигини бошқа фанларга нисбатан асослироқ далиллар билан тасдиқлайди. Исбот тариқасида Пулково обсерваториясининг профессори, кичик сайёралар бўйича йирик олим О.Короттсевнинг қуйидаги фикрларига эътибор беринг: "Биргина Россиянинг ўзида ўттизтача астероид урилишидан ҳосил бўлган ҳалқасимон ўрлик аниқланган. Кўриниб турибдики, астероидларнинг Ер билан тўқнашувй кўп марта содир бўлган ва бу ҳодиса келгусида ҳам рўй бериши истисно эмас. Ҳатто исталган ой ва ҳафтада сайёрамиз осмон чорраҳаларидан бирида астероид ёки комета қиёфасидаги "самовий меҳмон"га дуч келиши мумкин. Бунақа "меҳмон"ларнинг 700 га яқини Ер курраси атрофида айланиб юрибди. Улардан энг йириги 1036-рақамли "Ганимед" кичик сайёраси бўлиб, диаметри 41 километрга тенг. Қани энди, у нарироқ кетса! Лекин бутун олам тортилиш қонуни амал қилар экан, тақдирдан қочиб бўлмайди" ("Астрономия", оммабоп қомус, Санкт-Петербург, 2003 йил).
Энди қиёмат муқаррарлигини тасдиқловчи бошқа далилларни баён этамиз.
Ер магнит майдонига эга экани кўпчиликка маълум. Ер куррасини мактаб лабораторияларида ўқув қуроли сифатида сақланадиган магнит таёқчага қиёслаш мумкин - унинг бир қутби Канаданинг шимолида, униси эса Антарктида қитъасида жойлашган. Геология фанининг палеогеология тармоғи Ер ўз магнит майдонини вақти-вақти билан ўзгартириб туришини тасдиқлайди. Бинобарин, бир неча марта унинг қутблари ўрни алмашган. Сиртдан қараганда, магнит майдонининг ўзгаргани ҳеч қандай аҳамиятга эга эмасдек туюлади. Лекин ана шу ўзгариш сабаби ва оқибатлари қандай бўлган? Бунга жавобан айтиш лозимки, Ернинг магнит майдони унинг ядроси - бағридаги суюқ ферромагнит моддаларнинг (темир, кобальт ва бошқа) ҳаракати туфайли мавжуддир. Қутблар ўрни кескин алмашар экан, бу ҳол ўз-ўзидан содир бўлмайди, албатта. Бу ҳодиса Ер ядросининг ҳаракатидан юзага келган ўзгариш оқибатидир. Аниқроқ айтганда, Ер бағридаги суюқ оқимда вақти-вақти билан уюрмалар ҳосил бўлиб туради. Ана шу уюрмалар ўзаро таъсир туфайли бир-бирини кучайтириши мумкин, бу эса муайян фурсатда оқимнинг кескин ўзгаришини келтириб чиқариши табиий. У, ўз навбатида, Ер магнит майдони ўқининг ўзгаришига олиб келади. Бундай жараён, илмий тилда ифода этганда, "потенциал тўсиқдан ошиб ўтиш" тарзида рўй беради. Буни куб шаклидаги оғир кути бирёнидан иккинчи ёнига ағдарилгани тарзида тасаввур қилиш мумкин. Бунда нафақат магнит майдонининг қутблари ўзгаради, балки миллионлаб йиллар давомида йиғилиб келган тарангликнинг кескин бўшашуви натижасида улкан миқёсда энергия - қувват ажралиб чиқиб, кучли зилзилалар, вулқонлар портлаши,Ер қобиғи қатламларининг сурилиши юзага келади, сайёрани қуёш нурларидан ҳимоялаб турувчи магнит "шамсия"сида "йиртиқ"лар ҳосил бўлиб, тирик мавжудот кучли нурланишга йўлиқади.
Яна бир далил қуйидагича: Ер шари Қуёш атрофида, Қуёш эса "Сомон йўли" галактикаси маркази атрофида айлана бўйлаб ҳаракат қилади. Астрономларнинг ҳисоб-китобича, Қуёш ўз системасини "опичлаб олган" ҳолда ана шу айланани 220-230 миллион йилда бир марта босиб ўтади. Бу жуда катта муддат, албатта. Аммо Қуёшнинг "сайри" тинч ва беталафот ўтмаслиги тайин - у йўл-йўлакай бошқа юлдузларга яқин келиши, кучли нурланиш ҳудудлари ёки аксинча, Ер атмосферасини сўриб олувчи майдонларга (масалан, қора ўпқонларга) дуч келиши мумкин.
Қиёмат қўпишига олиб борадиган сабаблардан яна бири одамзоднинг номатлуб хатти-ҳаракатларидир. Муайян ҳодисанинг рўй беришига жамият фаолияти сабаб бўлса, фанда у антропоген омил дейилади. Алалхусус, қиёмат табиат ҳодисаси оқибатидагина эмас, айнан антропоген омил туфайли ҳам рўй бериши мумкин. Таъкидлаш лозимки, қиёматнинг бу варианти диний нуқтаи назарга кўпроқ мувофиқ келади.
Сирасини айтганда, кейинги вақтларда одамзод, бир томондан, илмий-техник тараққиёт орқали эришаётган куч-қудратига бино қўйиб, уни янада зўрайтириш учун табиатга нисбатан зуғумини кучайтираётган бўлса, иккинчи томондан, руҳият ва комиллик масаласига панжа орасидан қараб, моддий фаровонлик ҳамда нафс роҳат-фароғатига тобора муккасидан кетмоқда. Олимларнинг эътироф этишича, сўнгги чорак асрда транспорт воситалари чиқараётган карбонат ангидрид ва бошқа газлар оқибатида она сайёрамиздаги тирикликнинг ўзига хос ҳимоячиси бўлган озон қатлами сийраклашмоқда, "иссиқхона эффекти" борган сари кучлироқ намоён бўлмоқда. Хуллас, табиат зўриққандан зўриқиб бормоқда: музликлар эрий бошлади, чўлга айланиш жараёни жадаллашди, ўрмонлар ёнғини авж олди, уммонларда ҳарорат ўзгариб, қуруқликдаги иқлимга таъсири ортиб кетди. Масалан, ўтган асрнинг охирида дунё бўйича автомобиллар йилига 40 миллиард литр ёнилғи ёқиб, 420 миллиард куб метр турли заҳарли газлар чиқарган. Ҳолбуки, автомобиллар сони сўнгги ҳар йигирма йилда икки баробар ортиб бормоқда. Бу каби салбий омилларга энергия тақчиллиги ва аҳоли кўпайиши ҳам қўшилса, қиёмат-қойим янада тезлашиши ҳеч гап эмас.
Мутахассисларнинг таъкидлашича, сўнгги йилларда Қуёшнинг ҳаракати фаоллашмоқда. Аслида, бундай катта юлдуз фаолиятида сезиларли ўзгаришлар жуда узоқ муддат (дейлик, юз миллион, миллиард йил) давомидагина рўй бериши мумкин. Бироқҳозир ана шундай ўзгариш атиги бир авлод кўз ўнгида юз бераётгани кузатилмоқдаки, бундан олимлар беҳад таажжубда. Уларнинг фикрича, Қуёш марказидаги ҳарорат ортиб бормоқда. Бу жараённинг оқибати қандай бўлиши хусусида ҳозирча бирор бир мулоҳаза билдириш мушкул. Лекин азал-азалдан Ердаги ҳаёт манбаи бўлиб келган Қуёш исталган пайтда портлаши мумкин - астрономлар юлдузлар оламида бундай ҳодиса рўй бериб туришини аниқлаган. Бу қиёмат муқаррарлигигагина эмас, балки у ҳар лаҳзада реал воқеликка айланишига яна бир далилдир. Бунга ядровий тўқнашув, кутилмаган иллат эпидемияси каби бошқа далилларни ҳам қўшиш мумкин.
Ниҳоят, қиёматни тезлаштирадиган яна бир сабаб сифатида одам наслининг бузилишини айтиш керак. Чунки йил сайин дунёни кенгроқ қамраб олаётган глобаллашув жараёни ҳозирча асосан Шарқдан Ғарбга томон миграция - аҳолининг оммавий кўчиши тарзида кечаётган бўлса, акс йўналишда ахлоқий қадриятларнинг таназзули, ҳирсий лаззатпарастлик, аёлларнинг оналик вазифасидан бўйин товлаб, "эркаклашиш"га мойиллиги, эркакларнинг оила боқиш ўрнига хотинларга хос ишлар билан шуғулланиши, бир жинсли "оила" тарафдорларининг ижтимоий жангарилиги каби кўпдан-кўп омилларда намоён бўлмоқда. Мазкур жараённинг борган сари жадаллашаётгани, унинг йўлини тўсадиган бирон бир кучнинг майдонга чиқмаётгани ҳам бани башарни нақд қиёматга олиб бориши мумкин.
Албатта, қайд этилган омилларнинг бир қисмини шунчаки тахмин, қолганларини эса олис келажакка тааллуқли ҳол деб ҳисоблаш жоиз. Аммо "қиёмат - муқаррар" деган тушунчани исботлаш учун ана шу далилларнинг атиги биттаси ҳам кифоя.
Хўп, қиёмат муқаррар экан, бандаси нима қилиши керак?
Бу саволга Расулуллоҳ жавоб бериб кетганлар: Эртага қиёмат деган куни ҳам кўчат эк! Мазкур ҳадис бежиз кўчат экиш тўғрисида эмас. Кўчат - эзгулик рамзи. Кўчат экувчи "ҳосилини мен емасам, бошқалар ейди" деган ният билан экадики, демак, у олижаноблик тимсоли ҳамдир. Аммо Расулуллоҳ насиҳатига тескари иш тутувчилар камми?!

90-йилларнинг ўрталарида йирик бир колхозни учга бўлишга қарор қилинади. Ер майдонини бўлиш хамирдан қил суғургандек осон кечади-ю, бошқа мол-мулкни тақсимлаш анча бошоғриқни келтириб чиқаради. Собиқ колхознинг мулки қайд этилган махсус дафтар архивга топширилиб, учта янги дафтар очилади. Лекин буни қарангки, жамоа хўжалигида (уни аслида "жамоавий хўжасизлик" деб аташ тўғрироқ бўларди) "темир дафтар"га тиркалмаган мулк ҳам анча-мунча экан. Йўл ва ариқ ёқаларига экилган тераклар, шийпонлар атрофидаги чинорлар шулар сирасига киради. Улар орасида қачонлардир қайсидир савобталаб эккани ҳам кўп эди.
Шунда ҳалиги бўлинаётган колхоз раиси бир неча кун ичида мулк дафтарига кирмаган, азбаройи савоб илинжида экилган дарахтларни ҳам кестириб, сотиб юборади...

Инсон Бизни унинг (тупроққа айланиб кетган) суякларини ҳаргиз тўплай олмас, деб гумон қилурми?! Йўқ, Биз унинг бармоқларигача тиклаб жойига келтиришга қодир бўлган зотдирмиз. ("Қиёмат" сурасидан)
Монотеистик динларда охирзамон келиб қиёмат бўлишидан кейин ҳамма одам қайтадан тирилиши таъкидланади. Табиий фанларнинг В.Гинзбург сингари моддиюнчи вакиллари Ерда қачонлардир фалокат рўй бериб, ҳаёт тамом бўлишини рад қилмаса ҳам, одамларнинг қайта тирилиши мумкинлигига сира-сира ишонмайди. Ҳолбуки, айнан табиий фанлар, хусусан, биологиянинг бугунги ривожи одамни бемалол қайта тирилтириш мумкинлигини исботламоқда.
Қишлоқ хўжалигида анчадан буён маданий экинларни (масалан, картошкани) клонлаштириш йўли билан ҳосилдорлигини ошириш усули қўлланмоқда. Матбуотда ҳайвонларни клонлаштириш бўйича муваффақиятли тажрибалар амалга оширилгани ҳақида хабарлар тарқатилганига анча бўлди. Ана шундай тажриба маҳсули бўлган "Долли" лақабли қўй, яқинда эса клон-мушук ("опй-ат") ойнаи жаҳон орқали намойиш этилди. Нуфузли ЮНЕСКО ташкилоти 1997 йилиёқ одамни клонлаштиришнинг номувофиқлиги тўғрисида тегишли қарор қабул қилган бўлса-да, ҳанузгача турли давлатларнинг парламентида "одамни клонлаштиришга рухсат бериш керакми ё тақиқлаш лозимми?" деган ҳуқуқий муаммо ўз ечимини топгани йўқ. Бунга айрим мутаассиб олимларнинг оқиллар маслаҳатига қулоқ солмаётгани сабаб бўлмоқда.
Изоҳ сифатида айтиб ўтиш ўринлики, бир жонивор ҳужайрасидан унинг бус-бутун нусхасини ўстириш фанда клонлаштириш деб аталади. Бу жараён ксерокс аппаратида матндан нусха олишга ҳам ўхшайди. Бунда ўстирилган жонивор ҳужайра олинган жониворга айнан мос бўлади - улар ўртасидаги фарқ бир тухумли эгизакларникидан ортиқ эмас. (Аслида, эгизаклар табиий равишда ҳосил бўлган клонлар ҳисобланади.) Мисол тариқасида айтсак, клонлаштириш усули билан серсут сигир зотидан юзлаб нусха кўпайтириш мумкин. Бу эса биологик жиҳатдан одамни ҳам клонлаштиришга ҳеч қандай тўсиқ йўқлигининг исботидир.
Албатта, клонлаштириш - ўлган одамни тирилтириш дегани эмас ҳали. Чунки бунда янги нусхага асос сифатида ҳужайра ядроси олинади. Ҳужайра эса - тирик организм унсури. Жонзот вафот этгач, унинг ҳужайралари ҳам ҳалок бўла бошлайди ва охири тупроққа қоришиб кетади. Лекин генетика фани нафақат ҳужайра, балки бутун организмнинг барча индивидуал хусусиятлари унинг генида - ДНК молекуласида битиб қўйилганини аллақачон исботлаган. Ҳар бир одам (бошқа тирик организмлар каби) хромосомаларида жамланган генига мувофиқ вояга етади; бу жараён "морфогенез" деб аталади. Ген эса аденин, гуанин, тимин, тситозин деган нуклеид кислоталардан таркиб топади (шартли белгилари - А, Г, Т, С). Яна ҳам аниқроғи, жонли мавжудот гени ана шу тўрт хил нуклеид кислотанинг муайян тартибда бирлашиб ҳосил қилган занжирдан иборат. Бу занжир ўз навбатида қисмларга бўлиниб, ҳар бир қисм одам организмининг тайин бир аъзоси синтез қилиниши учун "жавобгар"дир.
Ифодали тарзда айтганда, ҳар бир одам - гўёки бир неча миллиард А, Г, Т, С ҳарфларидан ташкил топган матндан иборат. У фан тилида индивиднинг генетик коди деб юритилади. Эгизаклар ва клонларнинг генетик кодлари, жузъий "орфографик хатолар"ни айтмаганда, бир хил ҳисоб. Равшанки, генетик код ДНК молекуласи ёки хромосома шаклида сақланиши шарт эмас - уни бемалол компютер хотирасида ёки бошқа хотира қурилмаларида сақлаш мумкин. Нуклеид кислоталар эса оқсил, ёғ, углевод каби унчалик мураккаб бўлмаган органик моддаларнинг бир тури ҳисобланади.
Таъкидлаш жоизки, ҳозирча фан генетик коди бўйича одамни клонлаштириш масаласини уддалай олгани йўқ. Аммо яқин келажакда бу муаммо ижобий ҳал этилиши мумкин. Айтайлик, бир неча юз йил бурун ўтиб кетган фалон одамнинг тирноғи ёки сочидан унинг генетир коди аниқланиб, сўнг лабораторияда ана шу кодга мос ДНК молекуласи синтез қилинса ва бу молекула махсус шарт-шароитга солинса, ундан айнан ўша фалончиникидек организм ўсиб етишади.
Тўғри, тирик жонзот, айниқса, одам клони унинг ўзи дегани эмас. Биринчидан, клонларда тана хусусиятлари ўхшаш бўлса ҳам, улар айнан бир хил эмас - мутация деб аталадиган ирсий ўзгаришлар оз бўлсада юзага чиқади. Иккинчидан, ҳар бир клон барибир алоҳида жонзотдир, демак, одам билан унинг клон нусхаси турли шахслар ҳисобланиши керак. Зотан, икки томчи сувдай ўхшаш кўрингани билан эгизакларнинг ҳар бири ўз руҳиятига эга бўлган бошқа-бошқа мавжудотлардир. Бу ўринда клонлаштириш масаласига эътибор қаратишимизнинг боиси - бандасики қачонлардир ўлган одамни клон тарзида бўлса-да, тирилтирар - унинг нусхасини ўстира олар экан, сон-саноқсиз оламларни биргина "Кун фа якун!" ("Бўл!") деган амри билан яратган Зотнинг ўликни тирилтиришига ақли расо одам шубҳа қилмас!

Биз одамга нисбатан "яратиш" сўзини ва унинг "бунёд этиш", "пайдо қилиш" каби маънодошларини кўп қўллаймиз: Эшмат янги бадиий асар яратди, Тошмат янги иншоот бунёд этди ва ҳоказо. Моҳиятан, бу - муболаға. Чунки инсон аслида ҳеч нарса ярата олмайди. Зотан, яратиш - йўқдан бор қилиш бўлиб, у фақат Худога хос сифатдир. Инсон эса ижоди туфайли шаклдан шакл ҳосил этади. Шу маънода, ҳар бир кашфиёт ва ихтиро объектив мавжуд бўлган нарса ёки ҳодисанинг устидаги пардани очиш демакдир. Бинобарин, инсон нафақат табиат, жамият ва одам зоти билан боғлиқ қонуниятларни кашф этади, балки ана шу жараённинг ўзи ҳам муайян қонунлар, масалан, мантиқ талабларига мувофиқ тарзда кечади. Бундан англашиладики, тирик мавжудотни клонлаштириш - асло "яратиш" эмас, балки юрак, буйрак каби тана аъзоларининг кўчириб ўтказилиши (трансплантацияси) каби бир жараёндир. Инчунун, бирор бадиий, тасвирий ёхуд мусиқий асар ижод қилиш том маънодаги яратиш эмас, балки деҳқоннинг экин экишига ўхшаш бир меҳнат жараёни, холос. Бошқача айтганда, уларнинг илоҳий қудрат томонидан яратишга бевосита алоқаси йўқ. Нега деганда, ҳар бир ижодкорнинг мияси, онги ва руҳиятидаги жараёнлар унинг ўзига боғлиқ бўлмаган қонуниятларга бўйсунади.
Кузга бориб ҳосил йиғаётган деҳқоннинг "мен буғдой яратдим" дейиши нақадар мажозий бўлса, конструкторнинг машина, олимнинг илмий назария яратиши ҳам худди шундай мазмунга эга. Шу чоққача бирор даҳо табиатнинг янги қонунини яратган эмас, аксинча объектив қонуниятларни идрок қуввати билан бошқаларга маълум қилган. Улар ҳам аслида тақрибан, яъни нисбий бўлади - муайян давр ўтиши, янада ишончли далиллар йиғилиши, тадқиқотнинг янги самарали усуллари юзага келиши билан (бу ўринда ҳам кўпинча "яратилиши билан" ибораси қўлланади) янгиланади. Мисоллар: "Ер - япалоқ" деган тушунча - Ернинг шарсимонлиги - Ер сайёралардан бири экани - Ернинг пайдо бўлиши тўғрисида тахминлар. Ёки Аристотел механикаси - Нютон механикаси - хусусий нисбийлик назарияси - умумий нисбийлик назарияси - бирлашган майдон назарияси - ягона майдон назарияси (ҳозирча фараз).
Табиатдаги жараёнлар объектив қонуниятларга мувофиқ кечишини диний уламоларнинг аксарияти эътироф этади. Ахир, тайёрада учиб кетаётган одам бутун олам тортилиш қонунини изоҳлаб беролмаслиги, аэродинамика қонунларини билмаслиги, уни бошқариш имконини бераётган электр токлари ва радиотўлқинлар бўйсунадиган Максвелл тенгламаларини тушунмаслиги мумкин, аммо ана шу қонуниятларни рад этиши кулгили. Ҳамма бўлмаса ҳам, аксарият ана шундай объэктив қонунлар ижтимоий ва иқтисодий жараёнларда ҳам мавжудлигини тан олади.
Хуллас, мавжуд объектив қонуниятлар диний таълимотга асло зид эмас. Аммо, нима учундир эволюция (тадрижийлик) назарияси диний таълимотга зид, деган қарашни қўллаб-қувватловчилар ҳамон кўп. Ваҳоланки, "Харди-Вайнберг қонуни" қатори генетика қонунлари ҳам эътироф этилади-ю, у билан узвий боғлиқ, ҳатто уларнинг мантиқий хулосаси ҳисобланган эволюция қонуни "уни тан олиш одамни диндан чиқаради" деган шубҳа билан инкор қилиб келинади. Бизнингча, бундай шубҳага ўрин йўқ. Зотан, эволюция назарияси ҳам бошқа фанлардаги назариялар каби табиат (бу ўринда жонли табиат) қонунидир, демак, у ҳам физика ва кимё қонунлари сингари Яратганнинг иродасини ифодалайди. Инсон томонидан биология қонунларига асосланиб клонларнинг ўстирилиши одам зотини ҳам, бутун борлиқни ҳам Аллоҳ таоло яратганини инкор этмагани ва этолмагани сингари эволюция таълимоти ҳам диний таълимотга зид эмас.
Шубҳасиз, табиат қонунларининг бир қисмини инсон ҳаёт тажрибасида эътироф этишга мажбур бўлади, қолганларига бутун умри давомида ишонч ҳосил қилади, айримларини эса кўзи билан кўриб амин бўлишга улгуролмайди. Масалан, миллиардлаб йилларга чўзиладиган юлдузлар эволюцияси қонуни мантиқ ва илмий методларга кўра исботланади ва яна шу асосда камчиликлари тузатиб борилади.
Албатта, қонунлар турли тушунчали одамлар томонидан ҳар хил талқин қилиниши мумкин. Талқинлар эса субъектив хусусиятга эга бўлиб, улар ичида нафақат диний эътиқод, ҳатто илм-фан тамойилларига зидлари ҳам учрайди.
Табиатнинг объектив қонунларидан бири бу - ўлимнинг муқаррарлиги. Одам зоти буни жуда яхши билади. Лекин у ўлимдан сўнг нима бўлишини билмайди. Моддиюнчилар ўлимдан кейинги ҳаётга ишонмайди. Қайта тирилиш-ку уларнинг тасаввурига мутлақо сиғмайди. Бу билан уларнинг ҳаммасини "номаъқул одамлар" демоқчи эмасмиз, албатта. Чунки моддиюнчилар орасида ҳам виждонлилари оз эмас. Аммо ўлим билан инсон ҳаёти тамом бўлади, деган ғоя (фараз, назария, эътиқод) жамият учун ғоят зарарлидир - у ўғрилик, қотиллик, порахўрлик ва бошқа жиноятлар содир этиш, ҳасад, иғво, беҳаёлик каби ахлоқ қонунлари бузилишини оқлашга хизмат қилади. Ҳолбуки, инсон иймон билан яшамоғи учун ўлимнинг муқаррарлигини билиши ва бир кун қайта тирилишини тан олишигина кифоя эмас. У ҳаёти давомида қилган амаллари учун жавоб беражагини ҳам англамоғи даркор.

Аллоҳ қилаётган амалларингизни билгувчидир. Самовот ва ердаги бор нарса Аллоҳникидир. Ичингиздаги нарсани хоҳ ошкор қилинг, хоҳ яширинг, Аллоҳ сизларни ўша нарса билан ҳисоб-китоб қилади ("Бақара" сурасидан)
Хўп, одам қайта тирилди ҳам дейлик. Унинг ҳаёти давомида қилган амаллари қандай таҳлил этилади? Дин нуқтаи назаридан бундай савол ўринсиз - барчаси Яратганнинг иродаси ва қудратига боғлиқ, тамом-вассалом. Фан нуқтаи назаридан-чи?
Илм-фан учун бу ўта мураккаб масала. Агар инсон Робинзон Крузога ўхшаб кимсасиз оролда ёлғиз яшаганида муаммо осонгина ҳал этилар эди. Аммо одам боласи - ижтимоий мавжудот бўлиб, умри мобайнида сон-саноқсиз зотдошлари билан тўқнашади, минг турли ҳолатларга тушади. Бундай олиб қаралса, одамларнинг тақдири, демак, хатти-ҳаракатлари шу қадар чатишиб-чирмашиб кетганки, уларни бўлакларга ажратиш иложи йўқдек туюлади. Лекин аслида масала анчайин жўн...
Маълумки, инсон хатти-ҳаракатларининг боиси (мотиви) борлиги билан ҳайвондан фарқ қилади. Инсон ҳаракатлари аксарият ҳолларда ақлга, ҳайвоннинг ҳаракатлари эса савқи табиийга (инстинктга) асосланади. Қиёслаш жоиз бўлса, ҳайвон ҳаёти тоғдан думалаб тушаётган тошнинг ҳаракатига яқин туради. Одамда ҳам савқи табиий бор, албатта. Масалан, йиқилаётган одам қўлини у ён-бу ён силтаб мувозанат сақлашга уринади. Бунда у бехосдан кимнидир уриб юбориши, ҳатто унинг ўлимига сабабчи бўлиши ҳам мумкин. Лекин одамнинг хатти-ҳаракатида соф инстинктдан туғиладиган ҳолатлар камдан-кам бўлади. Айрим истисноларни соқит этганда, инсон бошқа махлуқлардан фарқли ўлароқ ақл билан ҳаракат қилади; унинг онгида, жумладан, онгининг остки қатламларида аввал фикр, ғоя туғилади, сўнг у ниятга дўниб, онгнинг устки қатламига чиқади ва қарорга айланади. Ана шу қарор одамни ҳаракатга келтиради - у юради, ўтиради, сўзлайди, ёзади, шафқат ёки зулм қилади ва ҳоказо.
Онгнинг ўрни бундай хатти-ҳаракатлар сабаби билангина чекланмайди, одамзоднинг барча амали мобайнида онг фаол қатнашади: ҳаракатлари хотира "қурилмаси"га ёзилиб боради, жараён баробарида таҳлил этилиб, йўл-йўлакай тегишли ту-затишлар қилинади. Ҳатто муайян ниятни амалга оширишга қаратилган хатти-ҳаракат тугаганидан сўнг ҳам онг унинг натижаларини қайд ва таҳлил қилишда давом этади.
Шу билан бирга, таъкидлаш лозимки, одамнинг фикри, нияти унинг ташқи хатти-ҳаракати билан бирга бормаслиги, фақат унинг дилида кечиши ҳам мумкин - масалан, одам хаёлан яхши кўради ёки нафратланади, фикран қўшилади ёки рад этади.
Табиийки, одамнинг умри мобайнида қилган амалларини ташқи томондан кузатиб, "ёзиб" бориш, таҳлил этишдан кўра, у амалларнинг сабаби ҳам, оқибатлари ҳам онгда кечар экан, демак, инсоннинг онгини, дилини кузатиб бориш, унинг ботинида кечаётган руҳий жараённи "ёзиб туриш" кўпроқ ва мукаммалроқ ахборот беради...
Онгнинг мия фаолияти билан боғлиқлиги, мия фаолияти эса моддий жараён экани маълум. Яна ҳам аниқроғи, онгда кечадиган ва одам миясидаги асаб жараёнлари ўзаро мувофиқ бўлади. Асаб жараёнлари эса электрокимё ҳодисаси экани фанда узил-кесил исботланган. Жайдари таъбир билан айтганда, инсон миясининг фаолияти физикавий нуқтаи назардан компютер протсессоридаги жараёнга ўхшайди. Албатта, бу икки ҳодиса батамом бир хил эмас: компютер протсессоридаги жараён тўлиқ ташқи омиллар - уни ясаган, илгари ундан фойдаланган ва айни тобда уни бошқараётган шахслар иродасининг натижасидир. Инсон онгидаги жараёнларда эса ташқи омиллар билан баб-баравар унинг руҳи ҳам иштирок этади.
Компютер хотирасида сақланаётган ахборотдан нусха олиш мумкинлиги ҳаммага маълум. Информатика мутахассислари яхши биладики, нафақат хотира қурилмасида сақланаётган ахборотдан, балки компютер фаолиятининг ўзидан ҳам нусха олиш мумкин. Бундай нусха протокол деб аталади. Протокол компютер фаолиятини (ва шу орқали компютердан фойдаланувчининг ишини) исталган пайтда назорат қилиш имконини беради. (Тайёраларга ўрнатилган "қора қути"лар қисман шу каби вазифани бажаради.) Шу билан бирга назорат жорий иш тартибида - "онлине" режимида амалга оширилиши ҳам мумкин. Айтайлик, бир идорада ўн нафар ходим ўнта компютер билан ишласин ва ҳар бир компютер махсус (бош) компютерга уланган бўлсин - бундай тизим компютерларнинг "элпиғичсимон тўри" дейилади. Бунда бош компютерда туриб қайси ходим ўз компютерида нималар қилаётганини бемалол кузатиб бориш, зарурат туғилса, уларнинг ишига аралашиш ҳам мумкин.
Маълумот тариқасида айтиб ўтиш жоизки, бир қанча мамлакатларда болаларнинг қаэрда эканини билиб туриш учун қўлга тақиладиган электрон билагузуклар ишлаб чиқарилмоқда. АҚШда эса доимий шифокор кузатувидаги мижознинг ҳолати тўғрисида ахборот узатиб туришга мўлжалланган катталиги тангадек ва баданга жойланадиган махсус электрон узатгич (датчик) синаб кўрилди.
Албатта, компютер иши ҳам, мия фаолияти ҳам моддий хусусиятга эга. Лекин компютер фаолиятини протоколлаштириш тушунарли жараён бўлгани ҳолда инсоннинг ақлий фаолияти ким томонидан қай тарзда "протоколлаштирилиши" аён эмас. Диний таълимотда бу масала жуда оддий ҳал этилган: ҳар бир одамнинг икки елкасида икки фаришта ўтириб, унинг савобу гуноҳларини ёзиб боради! Тан олиш керакки, фан нуқтаи назаридан буни изоҳлаш қийин. Шундай бўлса-да...
Алқисса, баён этилган мулоҳазалардан мақсад қиёматнинг қачон ва қай тарзда бўлишини башорат қилиш эмас - бу одам имкониятидан ташқари, диний эътиқодга тааллуқли масаладир. Мақсадимиз - қиёматнинг муқаррарлигини ҳозирги замон фани ҳам эътироф этишини таъкидлаш; жисми тупроққа қоришиб кетган одам боласи қандай қайтадан тирилишини баён қилиш эмас, балки бунинг мумкинлигига фан нуқтаи назаридан далиллар келтириш; қиёматда қайта тирилган инсоннинг ҳаёти мобайнида қилган амаллари қай йўсинда қайд этиб борилиши, қай тарзда тикланиб, ажрим қилинишини тасвирлаб бериш эмас, балки бу масалаларга фан нуқтаи назаридан бир нигоҳ ташлаш истаги, холос. Лекин шуни эътироф этиш керакки, одамзод сўнгги бир аср давомида шу қадар имкониятларга эриша олган экан, сон-саноқсиз олам ва тамаддунларни, яшаб ўтган ва яшаётган онгли мавжудотни яратган Зотнинг исталган пайтда қиёмат ясаши, ҳар бир одамни қайтадан дунёга келтириб, унинг ҳаётий амалларини тўлиқ ажрим қилишига қандай ишонмаслик мумкин?!
Биз инсонни икки унсурли мавжудот - жисм билан руҳнинг қўшилувидан иборат деб ҳисоблаймиз (бунга аввалги мақолаларда далиллар келтирилган). Зеро, одамнинг онги унинг миясини руҳи билан боғлаб турувчи воситадир. Тўғри, биз руҳнинг табиатини, унинг инсон онги билан ўзаро таъсири қай йўсинда кечишини айтиб беролмаймиз. Лекин инсоннинг хатти-ҳаракатларини фақат мияси фаолияти билангина изоҳлаб бўлмайди. Инсон ҳаёти, фаолияти унинг руҳи ва миясининг онг орқали ўзаро таъсири натижасида туғиладиган ўй-ниятлар билан белгиланади. Бу фаразга биноан ана шу ўй-ният ва амаллар руҳ орқали "ёзиб" борилиши мумкин. Валлоҳу аълам.

"Биз қўлимиздан келганини айтдик, у ёғи энди бизга боғлиқ эмас", деган экан бир донишманд. Йўқ, бизнингча, у ёғи ҳам, бу ёғи ҳам ҳамма вақт ҳар кимга боғлиқ бўлган ва то қиёматгача шундай бўлиб қолади.
Устоз ҳикояси: "Оътган асрнинг 80-йиллари, каттагина ҳайъат таркибида Масковга илмий анжуманга бориб қайтаётган эдик. "Домодедово" аэропортига келиб, рўйхатдан ўтиш учун навбатга турдик (ўша вактларда бир рейсда учувчиларнинг ҳаммаси бир жойда рўйхатдан ўтар, шу боис узундан-узун навбатда туришга тўғри келар эди). Учиш вақтига ҳали анча бор, лекин тик оёкда туравериш ҳам малолли иш. Навбатсиз тартиб бўлмайди, демак бу адолатга мувофиқ, албатта. Шу боис сабр-тоқат билан кутиб турибмиз. Бир пайт денг, аэропорт залига башанг кийинган икки ҳамюртимиз кириб келди. Улар турнақатор чўзилган навбатга қараб, бир оз серрайиб туришди - сафнинг охиридан жой олишга тоқатлари йўқпиги юзларидан аён эди. Шунда ўзаро ниманидир муҳокама қилиб, ёшроғи қаёққадир ғойиб бўлди. Орадан кўп фурсат ўтмай, бизга хизмат қилаётган маъмурлар ёнига аэропорт "дўкай"ларидан бири келиб, бир жуфт патта тутқазди ва ҳалиги бесабрларни навбатсиз ўтказиб юборишни буюрди. Бундай илтифотга ноил бўлган "уддабуррон"лар эса шунча одамни - кексалар, ёш болали аёллару эл-юртга хизмати сингган алломаларни четга суриб, сурбетларча рўйхатдан ўтди. Сўнгра нафратомуз нигоҳларни назарписанд қилмай, ғозюриш билан ресторан томон йўл олди".
Ушбу ҳикояни эслаганимда, кўз олдимга беихтиёр шундай манзара келади: "қиёмат қўпган - бани башарга қайтадан тан ва жон ато этилган, ҳамма Маҳшарга йиғилган. Ҳар ким ўзининг ҳаётлик чоғидаги амаллари ёзилган китобни ушлаганча "рўйхатдан ўтиш" учун савобу гуноҳлар тортиладиган тарози қошида навбат кутмоқда..."
Ана шу ҳолатда устозимиз ҳикоясидаги анови икки "қаҳрамон" ўзини қандай тутар экан? Бошқалар-чи?..

Абдулла Аъзам,
«Тафаккур» журналининг 2007 йил, 2-сонидан олинди.

* * *

Qiyomatning muqarrarligi

Bas, qachon yulduzlar o‘chirilgach va qachon osmon yorilib-ochilgach va qachon tog‘lar sochilgach va qachon payg‘ambarlarga belgilangan vaqt kelgach... ("Val-Mursalot" surasidan)

Monoteistik (monoteizm - yakkaxudolik) dinlarning barchasida bir kun kelib Yer deb ataluvchi sayyorada qiyomat qo‘pishi bashorat qilinadi. Demak, bu dinlarga e’tiqod etuvchilar, jumladan, ahli islom uchun qiyomatning ro‘y berishi - shaksiz haqiqat.

Qur’oni karimda uning muqarrarligi ko‘p marta takrorlanadi. "Zumar", "Qiyomat", "Al-Haaqqa" kabi suralarda esa bu mavzuga alohida e’tibor qaratilgan.

Qiyomatga ishonch - musulmon iymonining shartlaridan biri bo‘lib, unga zarracha shubha bilan qarash kishini dindan chiqaradi. Shu bilan birga kuzatuvlar ko‘rsatadiki, ancha-muncha odam "qiyomat - muqarrar" degan qanoatga shubha qilmagani holda, "Nima qilib bo‘lsa ham yashab qol" degan tamoyilga muvofiq hayot kechiradi. Bu toifa o‘zicha go‘yo "Qiyomatmi? O’h-ho‘! Bir gap bo‘lar-da" deb o‘ylaydi, chamasi. Bu aslida oxiratga chala ishonish - arosat degan gap. Chunki Odam avlodining mahsharda qiyomatdan qo‘rqishi - u kundan yolg‘iz murod emas, inson bu dunyoda ham uni yodda tutmog‘i va hayot nizomini shunga asosan qurmog‘i shart.

Qiyomatning muqarrarligini, o‘sha kuni Odam Ato avlodi qayta tirilib, hisob berajagini o‘ylamay yashash, yuzaki qaraganda, har bir odamning shaxsiy ishidek tuyuladi. Holbuki, odamzod yomon qilmishlari, ayniqsa, gunoh va jinoyatla-ri uchun bu dunyoda jazodan qutulib qolganda ham, baribir kuni kelib javob berishdan qo‘rqmas ekan, jamiyat urchib ketgan ijtimoiy illatlarni "davolash"da qiynaladi, hatto uddalay olmaydi. Bunga ko‘plab dalil-isbot keltirish mumkin.

Shu o‘rinda aytib o‘tish lozimki, quyidagi mulohazalarimizdan ko‘zlangan maqsad qiyomat va oxirat hisobi fanga ham zid kelmasligi to‘g‘risida fikr yuritish barobarida qiyomat bo‘lishiga ishonsa-da, ammo "men o‘lgunimcha baribir bo‘lmas" deya o‘zini o‘zi yupatuvchilarni ogohlantirishdan iboratdir.

Xo‘sh, qiyomat qachon bo‘ladi?

Ta’kidlash kerakki, diniy kitoblarda bu savolga aniq javob berilmagan, uning alomatlarini bildirish bilangina cheklanilgan, xolos. Buning boisi shundaki, hayot insonga sinov uchun berilgan. Qiyomat muddatining noma’lumligi ana shu sinovning muhim bir sharti bo‘lsa ajab emas. Buni "Ish qilsang, hech qachon o‘lmaydiganday sifatli qil; ibodatni esa ertaga qiyomat boshlanadi deganday hisob bilan ado et" degan mazmundagi hadis ham yaqqol tasdiqlaydi.

Albatta, hammani ham qiyomatga ishonadi deb bo‘lmaydi. Avom tugul biror sohada ulkan yutuqlarga erishgan odamlar orasida ham diniy e’tiqodsizlar kam emas. Masalan, mashhur olim, Nobel mukofoti laureati Vitaliy Ginzburg oynai jahon orqali dinga ishonmasligini e’tirof etdi. Afsuski, suhbat qurgan jurnalist unga "Din bir kunmas bir kun qiyomat qo‘padi, Yerda hayot tamom bo‘ladi deya bashorat qiladi. Siz astrofizika bilan ham shug‘ullanasiz. Bunga ishonasizmi?" deb savol bermadi. Agar shuni so‘raganida olim "yo‘q, ishonmayman" deya javob bermasligi aniq edi. Chunki hozirgi zamon astronomiyasi qiyomat muqarrarligini boshqa fanlarga nisbatan asosliroq dalillar bilan tasdiqlaydi. Isbot tariqasida Pulkovo observatoriyasining professori, kichik sayyoralar bo‘yicha yirik olim O.Korottsevning quyidagi fikrlariga e’tibor bering: "Birgina Rossiyaning o‘zida o‘ttiztacha asteroid urilishidan hosil bo‘lgan halqasimon o‘rlik aniqlangan. Ko‘rinib turibdiki, asteroidlarning Yer bilan to‘qnashuvy ko‘p marta sodir bo‘lgan va bu hodisa kelgusida ham ro‘y berishi istisno emas. Hatto istalgan oy va haftada sayyoramiz osmon chorrahalaridan birida asteroid yoki kometa qiyofasidagi "samoviy mehmon"ga duch kelishi mumkin. Bunaqa "mehmon"larning 700 ga yaqini Yer kurrasi atrofida aylanib yuribdi. Ulardan eng yirigi 1036-raqamli "Ganimed" kichik sayyorasi bo‘lib, diametri 41 kilometrga teng. Qani endi, u nariroq ketsa! Lekin butun olam tortilish qonuni amal qilar ekan, taqdirdan qochib bo‘lmaydi" ("Astronomiya", ommabop qomus, Sankt-Peterburg, 2003 yil).

Endi qiyomat muqarrarligini tasdiqlovchi boshqa dalillarni bayon etamiz.

Yer magnit maydoniga ega ekani ko‘pchi-likka ma’lum. Yer kurrasini maktab laboratoriyalarida o‘quv quroli sifatida saqlanadigan magnit tayoqchaga qiyoslash mumkin - uning bir qutbi Kanadaning shimolida, unisi esa Antarktida qit’asida joylashgan. Geologiya fanining paleogeologiya tarmog‘i Yer o‘z magnit maydonini vaqti-vaqti bilan o‘zgartirib turishini tasdiqlaydi. Binobarin, bir necha marta uning qutblari o‘rni almashgan. Sirtdan qaraganda, magnit maydonining o‘zgargani hech qanday ahamiyatga ega emasdek tuyuladi. Lekin ana shu o‘zgarish sababi va oqibatlari qanday bo‘lgan? Bunga javoban aytish lozimki, Yerning magnit maydoni uning yadrosi - bag‘ridagi suyuq ferromagnit moddalarning (temir, kobalt va boshqa) harakati tufayli mavjuddir. Qutblar o‘rni keskin almashar ekan, bu hol o‘z-o‘zidan sodir bo‘lmaydi, albatta. Bu hodisa Yer yadrosining harakatidan yuzaga kelgan o‘zgarish oqibatidir. Aniqroq aytganda, Yer bag‘ridagi suyuq oqimda vaqti-vaqti bilan uyurmalar hosil bo‘lib turadi. Ana shu uyurmalar o‘zaro ta’sir tufayli bir-birini kuchaytirishi mumkin, bu esa muayyan fursatda oqimning keskin o‘zgarishini keltirib chiqarishi tabiiy. U, o‘z navbatida, Yer magnit maydoni o‘qining o‘zgarishiga olib keladi. Bunday jarayon, ilmiy tilda ifoda etganda, "potentsial to‘siqdan oshib o‘tish" tarzida ro‘y beradi. Buni kub shaklidagi og‘ir kuti biryonidan ikkinchi yoniga ag‘darilgani tarzida tasavvur qilish mumkin. Bunda nafaqat magnit maydonining qutblari o‘zgaradi, balki millionlab yillar davomida yig‘ilib kelgan taranglikning keskin bo‘shashuvi natijasida ulkan miqyosda energiya - quvvat ajralib chiqib, kuchli zilzilalar, vulqonlar portlashi,Yer qobig‘i qatlamlarining surilishi yuzaga keladi, sayyorani quyosh nurlaridan himoyalab turuvchi magnit "shamsiya"sida "yirtiq"lar hosil bo‘lib, tirik mavjudot kuchli nurlanishga yo‘liqadi.

Yana bir dalil quyidagicha: Yer shari Quyosh atrofida, Quyosh esa "Somon yo‘li" galaktikasi markazi atrofida aylana bo‘ylab harakat qiladi. Astronomlarning hisob-kitobicha, Quyosh o‘z sistemasini "opichlab olgan" holda ana shu aylanani 220-230 million yilda bir marta bosib o‘tadi. Bu juda katta muddat, albatta. Ammo Quyoshning "sayri" tinch va betalafot o‘tmasligi tayin - u yo‘l-yo‘lakay boshqa yulduzlarga yaqin kelishi, kuchli nurlanish hududlari yoki aksincha, Yer atmosferasini so‘rib oluvchi maydonlarga (masalan, qora o‘pqonlarga) duch kelishi mumkin.

Qiyomat qo‘pishiga olib boradigan sa-bablardan yana biri odamzodning nomatlub xatti-harakatlaridir. Muayyan hodisaning ro‘y berishiga jamiyat faoliyati sabab bo‘lsa, fanda u antropogen omil deyiladi. Alalxusus, qiyomat tabiat hodisasi oqibatidagina emas, aynan antropogen omil tufayli ham ro‘y berishi mumkin. Ta’kidlash lozimki, qiyomatning bu varianti diniy nuqtai nazarga ko‘proq muvofiq keladi.

Sirasini aytganda, keyingi vaqtlarda odamzod, bir tomondan, ilmiy-texnik taraqqiyot orqali erishayotgan kuch-qudratiga bino qo‘yib, uni yanada zo‘raytirish uchun tabiatga nisbatan zug‘umini kuchaytirayotgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan, ruhiyat va komillik masalasiga panja orasidan qarab, moddiy farovonlik hamda nafs rohat-farog‘atiga tobora mukkasidan ketmoqda. Olimlarning e’tirof etishicha, so‘nggi chorak asrda transport vositalari chiqarayotgan karbonat angidrid va boshqa gazlar oqibatida ona sayyoramizdagi tiriklikning o‘ziga xos himoyachisi bo‘lgan ozon qatlami siyraklashmoqda, "issiqxona effekti" borgan sari kuchliroq namoyon bo‘lmoqda. Xullas, tabiat zo‘riqqandan zo‘riqib bormoqda: muzliklar eriy boshladi, cho‘lga aylanish jarayoni jadallashdi, o‘rmonlar yong‘ini avj oldi, ummonlarda harorat o‘zgarib, quruqlikdagi iqlimga ta’siri ortib ketdi. Masalan, o‘tgan asrning oxirida dunyo bo‘yicha avtomobillar yiliga 40 milliard litr yonilg‘i yoqib, 420 milliard kub metr turli zaharli gazlar chiqargan. Holbuki, avtomobillar soni so‘nggi har yigirma yilda ikki barobar ortib bormoqda. Bu kabi salbiy omillarga energiya taqchilligi va aholi ko‘payishi ham qo‘shilsa, qiyomat-qoyim yanada tezlashishi hech gap emas.

Mutaxassislarning ta’kidlashicha, so‘nggi yillarda Quyoshning harakati faollashmoqda. Aslida, bunday katta yulduz faoliyatida sezilarli o‘zgarishlar juda uzoq muddat (deylik, yuz million, milliard yil) davomidagina ro‘y berishi mumkin. Biroqhozir ana shunday o‘zgarish atigi bir avlod ko‘z o‘ngida yuz berayotgani kuzatilmoqdaki, bundan olimlar behad taajjubda. Ularning fikricha, Quyosh markazidagi harorat ortib bormoqda. Bu jarayonning oqibati qanday bo‘lishi xususida hozircha biror bir mulohaza bildirish mushkul. Lekin azal-azaldan Yerdagi hayot manbai bo‘lib kelgan Quyosh istalgan paytda portlashi mumkin - astronomlar yulduzlar olamida bunday hodisa ro‘y berib turishini aniqlagan. Bu qiyomat muqarrarligigagina emas, balki u har lahzada real voqelikka aylanishiga yana bir dalildir. Bunga yadroviy to‘qnashuv, kutilmagan illat epidemiyasi kabi boshqa dalillarni ham qo‘shish mumkin.

Nihoyat, qiyomatni tezlashtiradigan yana bir sabab sifatida odam naslining buzilishini aytish kerak. Chunki yil sayin dunyoni kengroq qamrab olayotgan globallashuv jarayoni hozircha asosan Sharqdan G’arbga tomon migratsiya - aholining ommaviy ko‘chishi tarzida kechayotgan bo‘lsa, aks yo‘nalishda axloqiy qadriyatlarning tanazzuli, hirsiy lazzatparastlik, ayollarning onalik vazifasidan bo‘yin tovlab, "erkaklashish"ga moyilligi, erkaklarning oila boqish o‘rniga xotinlarga xos ishlar bilan shug‘ullanishi, bir jinsli "oila" tarafdorlarining ijtimoiy jangariligi kabi ko‘pdan-ko‘p omillarda namoyon bo‘lmoqda. Mazkur jarayonning borgan sari jadallashayotgani, uning yo‘lini to‘sadigan biron bir kuchning maydonga chiqmayotgani ham bani basharni naqd qiyomatga olib borishi mumkin.

Albatta, qayd etilgan omillarning bir qismini shunchaki taxmin, qolganlarini esa olis kelajakka taallukli hol deb hisoblash joiz. Ammo "qiyomat - muqarrar" degan tushunchani isbotlash uchun ana shu dalillarning atigi bittasi ham kifoya.

Xo‘p, qiyomat muqarrar ekan, bandasi nima qilishi kerak?

Bu savolga Rasululloh javob berib ketganlar: Ertaga qiyomat degan kuni ham ko‘chat ek! Mazkur hadis bejiz ko‘chat ekish to‘g‘risida emas. Ko‘chat - ezgulik ramzi. Ko‘chat ekuvchi "hosilini men yemasam, boshqalar yeydi" degan niyat bilan ekadiki, demak, u olijanoblik timsoli hamdir. Ammo Rasululloh nasihatiga teskari ish tutuvchilar kammi?!

Voqeiy hikoya. 90-yillarning o‘rtalarida yirik bir kolxozni uchga bo‘lishga qaror qilinadi. Yer maydonini bo‘lish xamirdan qil sug‘urgandek oson kechadi-yu, boshqa mol-mulkni taqsimlash ancha boshog‘riqni keltirib chiqaradi. Sobiq kolxozning mulki qayd etilgan maxsus daftar arxivga topshirilib, uchta yangi daftar ochiladi. Lekin buni qarangki, jamoa xo‘jaligida (uni aslida "jamoaviy xo‘jasizlik" deb atash to‘g‘riroq bo‘lardi) "temir daftar"ga tirkalmagan mulk ham ancha-muncha ekan. Yo‘l va ariq yoqalariga ekilgan teraklar, shiyponlar atrofidagi chinorlar shular sirasiga kiradi. Ular orasida qachonlardir qaysidir savobtalab ekkani ham ko‘p edi.

Shunda haligi bo‘linayotgan kolxoz raisi bir necha kun ichida mulk daftariga kirmagan, azbaroyi savob ilinjida ekilgan daraxtlarni ham kestirib, sotib yuboradi...

Qiyomatda qayta tirilish

Inson Bizni uning (tuproqqa aylanib ketgan) suyaklarini hargiz to‘play olmas, deb gumon qilurmi?! Yo‘q, Biz uning barmoqlarigacha tiklab joyiga keltirishga qodir bo‘lgan zotdirmiz. ("Qiyomat" surasidan)

Monoteistik dinlarda oxirzamon kelib qiyomat bo‘lishidan keyin hamma odam qaytadan tirilishi ta’kidlanadi. Tabiiy fanlarning V.Ginzburg singari moddiyunchi vakillari Yerda qachonlardir falokat ro‘y berib, hayot tamom bo‘lishini rad qilmasa ham, odamlarning qayta tirilishi mumkinligiga sira-sira ishonmaydi. Holbuki, aynan tabiiy fanlar, xususan, biologiyaning bugungi rivoji odamni bemalol qayta tiriltirish mumkinligini isbotlamoqda.

Qishloq xo‘jaligida anchadan buyon madaniy ekinlarni (masalan, kartoshkani) klonlashtirish yo‘li bilan hosildorligini oshirish usuli qo‘llanmoqda. Matbuotda hayvonlarni klonlashtirish bo‘yicha muvaffaqiyatli tajribalar amalga oshirilgani haqida xabarlar tarqatilganiga ancha bo‘ldi. Ana shunday tajriba mahsuli bo‘lgan "Dolli" laqabli qo‘y, yaqinda esa klon-mushuk ("Copy-cat") oynai jahon orqali namoyish etildi. Nufuzli YuNYeSKO tashkiloti 1997 yiliyoq odamni klonlashtirishning nomuvofiqligi to‘g‘risida tegishli qaror qabul qilgan bo‘lsa-da, hanuzgacha turli davlatlarning parlamentida "odamni klonlashtirishga ruxsat berish kerakmi yo taqiqlash lozimmi?" degan huquqiy muammo o‘z yechimini topgani yo‘q. Bunga ayrim mutaassib olimlarning oqillar maslahatiga quloq solmayotgani sabab bo‘lmoqda.

Izoh sifatida aytib o‘tish o‘rinliki, bir jonivor hujayrasidan uning bus-butun nusxasini o‘stirish fanda klonlashtirish deb ataladi. Bu jarayon kseroks apparatida matndan nusxa olishga ham o‘xshaydi. Bunda o‘stirilgan jonivor hujayra olingan jonivorga aynan mos bo‘ladi - ular o‘rtasidagi farq bir tuxumli egizaklarnikidan ortiq emas. (Aslida, egizaklar tabiiy ravishda hosil bo‘lgan klonlar hisoblanadi.) Misol tariqasida aytsak, klonlashtirish usuli bilan sersut sigir zotidan yuzlab nusxa ko‘paytirish mumkin. Bu esa biologik jihatdan odamni ham klonlashtirishga hech qanday to‘siq yo‘qligining isbotidir.

Albatta, klonlashtirish - o‘lgan odamni tiriltirish degani emas hali. Chunki bunda yangi nusxaga asos sifatida hujayra yadrosi olinadi. Hujayra esa - tirik organizm unsuri. Jonzot vafot etgach, uning hujayralari ham halok bo‘la boshlaydi va oxiri tuproqqa qorishib ketadi. Lekin genetika fani nafaqat hujayra, balki butun organizmning barcha individual xususiyatlari uning genida - DNK molekulasida bitib qo‘yilganini allaqachon isbotlagan. Har bir odam (boshqa tirik organizmlar kabi) xromosomalarida jamlangan geniga muvofiq voyaga yetadi; bu jarayon "morfogenez" deb ataladi. Gen esa adenin, guanin, timin, tsitozin degan nukleid kislotalardan tarkib topadi (shartli belgilari - A, G, T, S). Yana ham aniqrog‘i, jonli mavjudot geni ana shu to‘rt xil nukleid kislotaning muayyan tartibda birlashib hosil qilgan zanjirdan iborat. Bu zanjir o‘z navbatida qismlarga bo‘linib, har bir qism odam organizmining tayin bir a’zosi sintez qilinishi uchun "javobgar"dir.

Ifodali tarzda aytganda, har bir odam - go‘yoki bir necha milliard A, G, T, S harflaridan tashkil topgan matndan iborat. U fan tilida individning genetik kodi deb yuritiladi. Egizaklar va klonlarning genetik kodlari, juz’iy "orfografik xatolar"ni aytmaganda, bir xil hisob. Ravshanki, genetik kod DNK molekulasi yoki xromosoma shaklida saqlanishi shart emas - uni bemalol kompyuter xotirasida yoki boshqa xotira qurilmalarida saqlash mumkin. Nukleid kislotalar esa oqsil, yog‘, uglevod kabi unchalik murakkab bo‘lmagan organik moddalarning bir turi hisoblanadi.

Ta’kidlash joizki, hozircha fan genetik kodi bo‘yicha odamni klonlashtirish masalasini uddalay olgani yo‘q. Ammo yaqin kelajakda bu muammo ijobiy hal etilishi mumkin. Aytaylik, bir necha yuz yil burun o‘tib ketgan falon odamning tirnog‘i yoki sochidan uning genetir kodi aniqlanib, so‘ng laboratoriyada ana shu kodga mos DNK molekulasi sintez qilinsa va bu molekula maxsus shart-sharoitga solinsa, undan aynan o‘sha falonchinikidek organizm o‘sib yetishadi.

To‘g‘ri, tirik jonzot, ayniqsa, odam kloni uning o‘zi degani emas. Birinchidan, klonlarda tana xususiyatlari o‘xshash bo‘lsa ham, ular aynan bir xil emas - mutatsiya deb ataladigan irsiy o‘zgarishlar oz bo‘lsada yuzaga chiqadi. Ikkinchidan, har bir klon baribir alohida jonzotdir, demak, odam bilan uning klon nusxasi turli shaxslar hisoblanishi kerak. Zotan, ikki tomchi suvday o‘xshash ko‘ringani bilan egizaklarning har biri o‘z ruhiyatiga ega bo‘lgan boshqa-boshqa mavjudotlardir. Bu o‘rinda klonlashtirish masalasiga e’tibor qaratishimizning boisi - bandasiki qachonlardir o‘lgan odamni klon tarzida bo‘lsa-da, tiriltirar - uning nusxasini o‘stira olar ekan, son-sanoqsiz olamlarni birgina "Kun fa yakun!" ("Bo‘l!") degan amri bilan yaratgan Zotning o‘likni tiriltirishiga aqli raso odam shubha qilmas!

Falsafiy chekinish. Biz odamga nisbatan "yaratish" so‘zini va uning "bunyod etish", "paydo qilish" kabi ma’nodoshlarini ko‘p qo‘llaymiz: Eshmat yangi badiiy asar yaratdi, Toshmat yangi inshoot bunyod etdi va hokazo. Mohiyatan, bu - mubolag‘a. Chunki inson aslida hech narsa yarata olmaydi. Zotan, yaratish - yo‘qdan bor qilish bo‘lib, u faqat Xudoga xos sifatdir. Inson esa ijodi tufayli shakldan shakl hosil etadi. Shu ma’noda, har bir kashfiyot va ixtiro ob’ektiv mavjud bo‘lgan narsa yoki hodisaning ustidagi pardani ochish demakdir. Binobarin, inson nafaqat tabiat, jamiyat va odam zoti bilan bog‘liq qonuniyatlarni kashf etadi, balki ana shu jarayonning o‘zi ham muayyan qonunlar, masalan, mantiq talablariga muvofiq tarzda kechadi. Bundan anglashiladiki, tirik mavjudotni klonlashtirish - aslo "yaratish" emas, balki yurak, buyrak kabi tana a’zolarining ko‘chirib o‘tkazilishi (transplantatsiyasi) kabi bir jarayondir. Inchunun, biror badiiy, tasviriy yoxud musiqiy asar ijod qilish tom ma’nodagi yaratish emas, balki dehqonning ekin ekishiga o‘xshash bir mehnat jarayoni, xolos. Boshqacha aytganda, ularning ilohiy qudrat tomonidan yaratishga bevosita aloqasi yo‘q. Nega deganda, har bir ijodkorning miyasi, ongi va ruhiyatidagi jarayonlar uning o‘ziga bog‘liq bo‘lmagan qonuniyatlarga bo‘ysunadi.

Kuzga borib hosil yig‘ayotgan dehqonning "men bug‘doy yaratdim" deyishi naqadar majoziy bo‘lsa, konstruktorning mashina, olimning ilmiy nazariya yaratishi ham xuddi shunday mazmunga ega. Shu choqqacha biror daho tabiatning yangi qonunini yaratgan emas, aksincha ob’ektiv qonuniyatlarni idrok quvvati bilan boshqalarga ma’lum qilgan. Ular ham aslida taqriban, ya’ni nisbiy bo‘ladi - muayyan davr o‘tishi, yanada ishonchli dalillar yig‘ilishi, tadqiqotning yangi samarali usullari yuzaga kelishi bilan (bu o‘rinda ham ko‘pincha "yaratilishi bilan" iborasi qo‘llanadi) yangilanadi. Misollar: "Yer - yapaloq" degan tushuncha - Yerning sharsimonligi - Yer sayyoralardan biri ekani - Yerning paydo bo‘lishi to‘g‘risida taxminlar. Yoki Aristotel mexanikasi - Nyuton mexanikasi - xususiy nisbiylik nazariyasi - umumiy nisbiylik nazariyasi - birlashgan maydon nazariyasi - yagona maydon nazariyasi (hozircha faraz).

Tabiatdagi jarayonlar ob’ektiv qonuniyatlarga muvofiq kechishini diniy ulamolarning aksariyati e’tirof etadi. Axir, tayyorada uchib ketayotgan odam butun olam tortilish qonunini izohlab berolmasligi, aerodinamika qonunlarini bilmasligi, uni boshqarish imkonini berayotgan elektr toklari va radioto‘lqinlar bo‘ysunadigan Maksvell tenglamalarini tushunmasligi mumkin, ammo ana shu qonuniyatlarni rad etishi kulgili. Hamma bo‘lmasa ham, aksariyat ana shunday ob’ektiv qonunlar ijtimoiy va iqtisodiy jarayonlarda ham mavjudligini tan oladi.

Xullas, mavjud ob’ektiv qonuniyatlar diniy ta’limotga aslo zid emas. Ammo, nima uchundir evolyutsiya (tadrijiylik) nazariyasi diniy ta’limotga zid, degan qarashni qo‘llab-quvvatlovchilar hamon ko‘p. Vaholanki, "Xardi-Vaynberg qonuni" qatori genetika qonunlari ham e’tirof etiladi-yu, u bilan uzviy bog‘liq, hatto ularning mantiqiy xulosasi hisoblangan evolyutsiya qonuni "uni tan olish odamni dindan chiqaradi" degan shubha bilan inkor qilib kelinadi. Bizningcha, bunday shubhaga o‘rin yo‘q. Zotan, evolyutsiya nazariyasi ham boshqa fanlardagi nazariyalar kabi tabiat (bu o‘rinda jonli tabiat) qonunidir, demak, u ham fizika va kimyo qonunlari singari Yaratganning irodasini ifodalaydi. Inson tomonidan biologiya qonunlariga asoslanib klonlarning o‘stirilishi odam zotini ham, butun borliqni ham Olloh taolo yaratganini inkor etmagani va etolmagani singari evolyutsiya ta’limoti ham diniy ta’limotga zid emas.

Shubhasiz, tabiat qonunlarining bir qismini inson hayot tajribasida e’tirof etishga majbur bo‘ladi, qolganlariga butun umri davomida ishonch hosil qiladi, ayrimlarini esa ko‘zi bilan ko‘rib amin bo‘lishga ulgurolmaydi. Masalan, milliardlab yillarga cho‘ziladigan yulduzlar evolyutsiyasi qonuni mantiq va ilmiy metodlarga ko‘ra isbotlanadi va yana shu asosda kamchiliklari tuzatib boriladi.

Albatta, qonunlar turli tushunchali odamlar tomonidan har xil talqin qilinishi mumkin. Talqinlar esa sub’ektiv xususiyatga ega bo‘lib, ular ichida nafaqat diniy e’tiqod, hatto ilm-fan tamoyillariga zidlari ham uchraydi.

Tabiatning ob’ektiv qonunlaridan biri bu - o‘limning muqarrarligi. Odam zoti buni juda yaxshi biladi. Lekin u o‘limdan so‘ng nima bo‘lishini bilmaydi. Moddiyunchilar o‘limdan keyingi hayotga ishonmaydi. Qayta tirilish-ku ularning tasavvuriga mutlaqo sig‘maydi. Bu bilan ularning hammasini "noma’qul odamlar" demoqchi emasmiz, albatta. Chunki moddiyunchilar orasida ham vijdonlilari oz emas. Ammo o‘lim bilan inson hayoti tamom bo‘ladi, degan g‘oya (faraz, nazariya, e’tiqod) jamiyat uchun g‘oyat zararlidir - u o‘g‘rilik, qotillik, poraxo‘rlik va boshqa jinoyatlar sodir etish, hasad, ig‘vo, behayolik kabi axloq qonunlari buzilishini oqlashga xizmat qiladi. Holbuki, inson iymon bilan yashamog‘i uchun o‘limning muqarrarligini bilishi va bir kun qayta tirilishini tan olishigina kifoya emas. U hayoti davomida qilgan amallari uchun javob berajagini ham anglamog‘i darkor.

Oxirat hisobi

Olloh qilayotgan amallaringizni bilguvchidir. Samovot va yerdagi bor narsa Ollohnikidir. Ichingizdagi narsani xoh oshkor qiling, xoh yashiring, Olloh sizlarni o‘sha narsa bilan hisob-kitob qiladi ("Baqara" surasidan)

Xo‘p, odam qayta tirildi ham deylik. Uning hayoti davomida qilgan amallari qanday tahlil etiladi? Din nuqtai nazaridan bunday savol o‘rinsiz - barchasi Yaratganning irodasi va qudratiga bog‘liq, tamom-vassalom. Fan nuqtai nazaridan-chi?

Ilm-fan uchun bu o‘ta murakkab masala. Agar inson Robinzon Kruzoga o‘xshab kimsasiz orolda yolg‘iz yashaganida muammo osongina hal etilar edi. Ammo odam bolasi - ijtimoiy mavjudot bo‘lib, umri mobaynida son-sanoqsiz zotdoshlari bilan to‘qnashadi, ming turli holatlarga tushadi. Bunday olib qaralsa, odamlarning taqdiri, demak, xatti-harakatlari shu qadar chatishib-chirmashib ketganki, ularni bo‘laklarga ajratish iloji yo‘kdek tuyuladi. Lekin aslida masala anchayin jo‘n...

Ma’lumki, inson xatti-harakatlarining boisi (motivi) borligi bilan hayvondan farq qiladi. Inson harakatlari aksariyat hollarda aqlga, hayvonning harakatlari esa savqi tabiiyga (instinktga) asoslanadi. Qiyoslash joiz bo‘lsa, hayvon hayoti tog‘dan dumalab tushayotgan toshning harakatiga yaqin turadi. Odamda ham savqi tabiiy bor, albatta. Masalan, yiqilayotgan odam qo‘lini u yon-bu yon siltab muvozanat saqlashga urinadi. Bunda u bexosdan kimnidir urib yuborishi, hatto uning o‘limiga sababchi bo‘lishi ham mumkin. Lekin odamning xatti-harakatida sof instinktdan tug‘iladigan holatlar kamdan-kam bo‘ladi. Ayrim istisnolarni soqit etganda, inson boshqa maxluqlardan farqli o‘laroq aql bilan harakat qiladi; uning ongida, jumladan, ongining ostki qatlamlarida avval fikr, g‘oya tug‘iladi, so‘ng u niyatga do‘nib, ongning ustki qatlamiga chiqadi va qarorga aylanadi. Ana shu qaror odamni harakatga keltiradi - u yuradi, o‘tiradi, so‘zlaydi, yozadi, shafqat yoki zulm qiladi va hokazo.

Ongning o‘rni bunday xatti-harakatlar sababi bilangina cheklanmaydi, odamzodning barcha amali mobaynida ong faol qatnashadi: harakatlari xotira "qurilmasi"ga yozilib boradi, jarayon barobarida tahlil etilib, yo‘l-yo‘lakay tegishli tu-zatishlar qilinadi. Hatto muayyan niyatni amalga oshirishga qaratilgan xatti-harakat tugaganidan so‘ng ham ong uning natijalarini qayd va tahlil qilishda davom etadi.

Shu bilan birga, ta’kidlash lozimki, odamning fikri, niyati uning tashqi xatti-harakati bilan birga bormasligi, faqat uning dilida kechishi ham mumkin - masalan, odam xayolan yaxshi ko‘radi yoki nafratlanadi, fikran qo‘shiladi yoki rad etadi.

Tabiiyki, odamning umri mobaynida qilgan amallarini tashqi tomondan kuzatib, "yozib" borish, tahlil etishdan ko‘ra, u amallarning sababi ham, oqibatlari ham ongda kechar ekan, demak, insonning ongini, dilini kuzatib borish, uning botinida kechayotgan ruhiy jarayonni "yozib turish" ko‘proq va mukammalroq axborot beradi...

Ongning miya faoliyati bilan bog‘liqligi, miya faoliyati esa moddiy jarayon ekani ma’lum. Yana ham aniqrog‘i, ongda kechadigan va odam miyasidagi asab jarayonlari o‘zaro muvofiq bo‘ladi. Asab jarayonlari esa elektrokimyo hodisasi ekani fanda uzil-kesil isbotlangan. Jaydari ta’bir bilan aytganda, inson miyasining faoliyati fizikaviy nuqtai nazardan kompyuter protsessoridagi jarayonga o‘xshaydi. Albatta, bu ikki hodisa batamom bir xil emas: kompyuter protsessoridagi jarayon to‘liq tashqi omillar - uni yasagan, ilgari undan foydalangan va ayni tobda uni boshqarayotgan shaxslar irodasining natijasidir. Inson ongidagi jarayonlarda esa tashqi omillar bilan bab-baravar uning ruhi ham ishtirok etadi.

Kompyuter xotirasida saqlanayotgan axborotdan nusxa olish mumkinligi hammaga ma’lum. Informatika mutaxassislari yaxshi biladiki, nafaqat xotira qurilmasida saqlanayotgan axborotdan, balki kompyuter faoliyatining o‘zidan ham nusxa olish mumkin. Bunday nusxa protokol deb ataladi. Protokol kompyuter faoliyatini (va shu orqali kompyuterdan foydalanuvchining ishini) istalgan paytda nazorat qilish imkonini beradi. (Tayyoralarga o‘rnatilgan "qora quti"lar qisman shu kabi vazifani bajaradi.) Shu bilan birga nazorat joriy ish tartibida - "online" rejimida amalga oshirilishi ham mumkin. Aytaylik, bir idorada o‘n nafar xodim o‘nta kompyuter bilan ishlasin va har bir kompyuter maxsus (bosh) kompyuterga ulangan bo‘lsin - bunday tizim kompyuterlarning "elpig‘ichsimon to‘ri" deyiladi. Bunda bosh kompyuterda turib qaysi xodim o‘z kompyuterida nimalar qilayotganini bemalol kuzatib borish, zarurat tug‘ilsa, ularning ishiga aralashish ham mumkin.

Ma’lumot tariqasida aytib o‘tish joizki, bir qancha mamlakatlarda bolalarning qaerda ekanini bilib turish uchun qo‘lga taqiladigan elektron bilaguzuklar ishlab chiqarilmoqda. AQShda esa doimiy shifokor kuzatuvidagi mijozning holati to‘g‘risida axborot uzatib turishga mo‘ljallangan kattaligi tangadek va badanga joylanadigan maxsus elektron uzatgich (datchik) sinab ko‘rildi.

Albatta, kompyuter ishi ham, miya faoliyati ham moddiy xususiyatga ega. Lekin kompyuter faoliyatini protokollashtirish tushunarli jarayon bo‘lgani holda insonning aqliy faoliyati kim tomonidan qay tarzda "protokollashtirilishi" ayon emas. Diniy ta’limotda bu masala juda oddiy hal etilgan: har bir odamning ikki yelkasida ikki farishta o‘tirib, uning savobu gunohlarini yozib boradi! Tan olish kerakki, fan nuqtai nazaridan buni izohlash qiyin. Shunday bo‘lsa-da...

Alqissa, bayon etilgan mulohazalardan maqsad qiyomatning qachon va qay tarzda bo‘lishini bashorat qilish emas - bu odam imkoniyatidan tashqari, diniy e’tiqodga taalluqli masaladir. Maqsadimiz - qiyomatning muqarrarligini hozirgi zamon fani ham e’tirof etishini ta’kidlash; jismi tuproqqa qorishib ketgan odam bolasi qanday qaytadan tirilishini bayon qilish emas, balki buning mumkinligiga fan nuqtai nazaridan dalillar keltirish; qiyomatda qayta tirilgan insonning hayoti mobaynida qilgan amallari qay yo‘sinda qayd etib borilishi, qay tarzda tiklanib, ajrim qilinishini tasvirlab berish emas, balki bu masalalarga fan nuqtai nazaridan bir nigoh tashlash istagi, xolos. Lekin shuni e’tirof etish kerakki, odamzod so‘nggi bir asr davomida shu qadar imkoniyatlarga erisha olgan ekan, son-sanoqsiz olam va tamaddunlarni, yashab o‘tgan va yashayotgan ongli mavjudotni yaratgan Zotning istalgan paytda qiyomat yasashi, har bir odamni qaytadan dunyoga keltirib, uning hayotiy amallarini to‘liq ajrim qilishiga qanday ishonmaslik mumkin?!

Biz insonni ikki unsurli mavjudot - jism bilan ruhning qo‘shiluvidan iborat deb hisoblaymiz (bunga avvalgi maqolalarda dalillar keltirilgan). Zero, odamning ongi uning miyasini ruhi bilan bog‘lab turuvchi vositadir. To‘g‘ri, biz ruhning tabiatini, uning inson ongi bilan o‘zaro ta’siri qay yo‘sinda kechishini aytib berolmaymiz. Lekin insonning xatti-harakatlarini faqat miyasi faoliyati bilangina izohlab bo‘lmaydi. Inson hayoti, faoliyati uning ruhi va miyasining ong orqali o‘zaro ta’siri natijasida tug‘iladigan o‘y-niyatlar bilan belgilanadi. Bu farazga binoan ana shu o‘y-niyat va amallar ruh orqali "yozib" borilishi mumkin. Vallohu a’lam.

Ilova o‘rnida

"Biz qo‘limizdan kelganini aytdik, u yog‘i endi bizga bog‘liq emas", degan ekan bir donishmand. Yo‘q, bizningcha, u yog‘i ham, bu yog‘i ham hamma vaqt har kimga bog‘liq bo‘lgan va to qiyomatgacha shunday bo‘lib qoladi.

Ustoz hikoyasi: "O’tgan asrning 80-yillari, kattagina hay’at tarkibida Maskovga ilmiy anjumanga borib qaytayotgan edik. "Domodedovo" aeroportiga kelib, ro‘yxatdan o‘tish uchun navbatga turdik (o‘sha vaktlarda bir reysda uchuvchilarning hammasi bir joyda ro‘yxatdan o‘tar, shu bois uzundan-uzun navbatda turishga to‘g‘ri kelar edi). Uchish vaqtiga hali ancha bor, lekin tik oyokda turaverish ham malolli ish. Navbatsiz tartib bo‘lmaydi, demak bu adolatga muvofiq, albatta. Shu bois sabr-toqat bilan kutib turibmiz. Bir payt deng, aeroport zaliga bashang kiyingan ikki hamyurtimiz kirib keldi. Ular turnaqator cho‘zilgan navbatga qarab, bir oz serrayib turishdi - safning oxiridan joy olishga toqatlari yo‘qpigi yuzlaridan ayon edi. Shunda o‘zaro nimanidir muhokama qilib, yoshrog‘i qayoqqadir g‘oyib bo‘ldi. Oradan ko‘p fursat o‘tmay, bizga xizmat qilayotgan ma’murlar yoniga aeroport "do‘kay"laridan biri kelib, bir juft patta tutqazdi va haligi besabrlarni navbatsiz o‘tkazib yuborishni buyurdi. Bunday iltifotga noil bo‘lgan "uddaburron"lar esa shuncha odamni - keksalar, yosh bolali ayollaru el-yurtga xizmati singgan allomalarni chetga surib, surbetlarcha ro‘yxatdan o‘tdi. So‘ngra nafratomuz nigohlarni nazarpisand qilmay, g‘ozyurish bilan restoran tomon yo‘l oldi".

Ushbu hikoyani eslaganimda, ko‘z oldimga beixtiyor shunday manzara keladi: "qiyomat qo‘pgan - bani basharga qaytadan tan va jon ato etilgan, hamma Mahsharga yig‘ilgan. Har kim o‘zining hayotlik chog‘idagi amallari yozilgan kitobni ushlagancha "ro‘yxatdan o‘tish" uchun savobu gunohlar tortiladigan tarozi qoshida navbat kutmoqda..."

Ana shu holatda ustozimiz hikoyasidagi anovi ikki "qahramon" o‘zini qanday tutar ekan? Boshqalar-chi?..

______________
*Ushbu muallifning uchinchi maqolasidir. Birinchi maqola — "Fan va din: munosabatlar dialektikasi" jurnalning 1999 yil 1-sonida, ikkinchi maqola — "Fan va din: odamzodning paydo bo‘lishi " 4-sonida bosilgan.

• Олдинги
• Кейинги