Қурбонлик ҳукмлари

Аллоҳ таолонинг бандаларига ато этган неъматлари чексиз ва беҳисобдир. Мазкур беадад неъматлардан бири эса ўз бандаларига савоб захираларини бойитиб олишлари учун тақдим этган ўзига хос эзгулик ва яхшилик мавсумларидир. Ҳақ таоло Ўзининг илми азалийсида инсон зотининг заифлиги, гуноҳлар чангалига тушиб қолишга мойиллигини билгач, уларга гуноҳлари ўчирилиб, ажру савобларининг қат-қат орттириб берилишига сабаб бўладиган махсус мавсумлар инъом этди. Ана шундай эзгулик мавсумларидан бири зулҳижжа ойининг аввалги ўн кунлиги ҳамда унда амалга ошириладиган қурбонлик амалидир. Қурбон ҳайити маъносини берувчи “ийду-л-азҳо” сўзи бежизга бундай номланмаган. Зеро, ҳаж амалларининг асоси бажариладиган бу кунлардаги энг асосий иш Аллоҳ таоло учун шукрона тарзида жонлиқ сўймоқдир. Шунинг учун ҳам бу байрам бизнинг тилда “қурбон ҳайити” деб аталади.

Аллоҳ таоло розилиги учун ва Унинг беҳисоб неъматларига шукроналик ҳиссининг рамзи ўлароқ қон чиқариш динимиз Ислом таълимотида буюк амаллардан саналади. Бу – қалбдаги тақводан, иймон нуридан далолатдир. Аллоҳ таоло марҳамат қилади: «Унинг (қурбонликнинг) на гўшти ва на қони Аллоҳга етиб борур! Балки, (шу иш орқали) сизлардан пайдо бўлган тақвогина Унга етур» (Ҳаж сураси, 37-оят). Шунингдек, қурбонлик Аллоҳнинг шиорларини, У жорий этган диний маросимларни улуғлаш, ҳурматлаш демакдир. «(Иш) шудир! Кимки Аллоҳнинг маросимларини улуғлар (ҳурматлар) экан, бас, албатта бу (ҳурмат) қалблардаги тақво туфайлидандир» (Ҳаж сураси, 32-оят). 

Аллоҳ таоло учун жонлиқ сўйиш ниҳоятда фазилатли ва савобли амаллардан эканлигига қуйидаги ҳадиси шариф ҳам далолат қилади. Оиша онамиз разияллоҳу анҳодан ривоят: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам марҳамат қилиб дедилар: «Одам боласи Наҳр кунида қон чиқаришдан ҳам кўра Аллоҳга маҳбуброқ бўлган бирон амални қилмайди. (Аллоҳ таоло учун сўйилган) жонлиқ қиёмат кунида шохлари, юнглари ва туёқлари билан келади. Қасамки, унинг қони ҳали ерга тўкилмасдан бурун Аллоҳ ҳузуридаги юксак мақомга тушади (яъни ҳали унинг қони ерга тушмасдан бу амалнинг савоби Аллоҳ ҳузурида юксак ўринга ёзиб қўйилади, валлоҳу аълам). Бас, қилаётган қурбонлигингиз билан шодланинг. Димоғингиз чоғ бўлсин!» (Термизий ривояти).

Қурбонлик қилиш Иброҳим алайҳиссалом суннатларини тирилтириш ҳамдир. Тарихдан ва Қуръони карим ва ҳадиси шарифлардан маълумки, Аллоҳ таоло Ўзининг халили бўлмиш Иброҳим алайҳиссаломдан ўғли Исмоилни қурбонлик қилишни талаб қилади. Иброҳим ва Исмоил алайҳимассаломлар Аллоҳнинг иродасига буткул бўйсуниб, Унинг буйруғини амалга оширишга киришган пайтларида Аллоҳ таоло Иброҳимни тўхтатиб, Исмоилнинг ўрнига жаннатдан туширилган бир қўйни қурбон қилишга буюради. Аллоҳ таоло ўзининг азалий илмида Иброҳим ва Исмоилларнинг нечоғли буюк иймон соҳиби эканликларини биларди, аммо, Ўзининг чексиз ҳикматига мувофиқ, уларнинг иймон ва исломларини ташқи оламда ҳам зоҳир қилишни хоҳлади. Ота-бола пайғамбарлар ўзларининг мислсиз итоатларини кўрсатишгач, Аллоҳ таоло уларни мукофотлади. Уларни қиёматга қадар улуғланадиган, тилларда достон бўладиган буюк зотлардан қилди.

Юқоридаги фазилатлардан ташқари қурбонлик қилишда кишининг ўзи ва оила аъзоларига байрам кунида кенгчилик яратиш, ночор мусулмонлар орасида раҳм шафқат ва муҳаббат уруғларини экиш, қалбларга сурур ва шодлик олиб кириш каби бир қатор эзгу ишлар мужассамдир.   

 “Қурбонлик” арабча “узҳийя” сўзининг ўзбекча варианти ҳисобланади. “Узҳийя”нинг луғавий маъноси ҳақида “у – қурбонлик қилинадиган ҳайвоннинг номи”, дея таъриф берганлар. Қурбонликнинг шаръий моҳияти ҳақида эса уламолар бир-бирига яқин маънода кўплаб таърифлар берганлар. Жумладан, фиқҳий китобларда “(Қурбонлик) махсус жониворни махсус вақтда сўймоқ, у вақт эса азҳо кунидир” (“ал-ъиноя шарҳу-л-ҳидоя”: 9/505), “(қурбонлик) шаръан: махсус ҳайвонни махсус вақтда қурбат нияти билан сўймоқдир” (Ҳаскафий: “ад-дурр ал-мухтор”), деган таърифлар келади.

Ҳанафий мазҳабига кўра моли нисобга етган, муқим (яъни сафарда бўлмаган), мусулмон одам учун қурбонлик қилиш вожиб ҳисобланади. Қуръони каримда Аллоҳ таоло Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва салламни ва У киши орқали бутун мусулмон умматини шу ишга буюрган: “Бас, Раббинг учун намоз ўқи ва жонлиқ сўй!” (Кавсар сураси, 2-оят). Машҳур тобеинлардан Қатода, Ато ва Икрима раҳматуллоҳи алайҳимлар оятдаги “намоз ўқи” иборасини “ҳайит намозини ўқи” дея изоҳлаганлар. Шунга кўра, ҳожилар ва бошқа қурбонлик қилувчилар ҳайит намози ўталгандан сўнг жонлиқларини сўядилар. Ҳадиси шарифлардан эса Абу Ҳурайра разияллоҳу анҳудан ривоят қилинган қуйидаги ҳадис далилдир. “Кимки, имкони бўлатуриб қурбонлик қилмаса, бас, бизнинг намозгоҳимизга яқинлашмасин” (Имом Аҳмад, Ибн Можа ва Ҳоким ривоятлари). 

Қурбонлик учун чорва ҳайвонлари сўйилади. Улар: туя, сигир ва қўйдир. Бунда уларнинг эркак ва урғочи жинслари тушунилади. Қўй деганда эчкилар ҳам назарда тутилади. Демак, туя, сигир, қўй ва эчкилар қурбонликка яроқли ҳайвонлар ҳисобланади. Шунингдек, буқаларнинг буйвол деб аталувчи айрим турлари ҳам қурбонлик қилиниши жоиз.

Қурбонлик қилинувчи ҳайвоннинг шаръан эътиборли бўлган ёшга кирган бўлиши шартдир. Жобир разияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ҳадисда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай деганлар: «Фақат мусиннани сўйинглар. Илло, агар бу иш сизларга қийин келса, қўйдан жазаъ бўлганини сўйсангиз ҳам бўлаверади» (Муслим ривоятлари).  «Мусинна» деб туя, мол, қўй ва эчкилардан «саний» ёшига тўлганларига айтилади.

Юқоридаги ҳадисга биноан, туя, сигир ва эчкидан фақат «саний» ва ундан юқори ёшда бўлганларигина қурбонликка яроқли ҳисобланади. Қўйдан эса «жазаъ» ва ундан юқориси қурбонликка ўтади. Демак, туянинг «саний»си деб туғилганига беш йил тўлгани айтилади. Сигир ва буқанинг «саний»си эса туғилганига икки йил тўлгани бўлади. Қўй ва эчки эса бир йилда «саний» бўлади. Қўйдан «жазаъ» бўлгани туғилганига олти ой тўлиб, еттинчи ой кетганидир. Шунга кўра, туя (қамарий йил бўйича) беш ёшга кирган бўлиши, сигир ва буқалар икки ёшга тўлган бўлиши, қўй эса камида олти ойлик бўлган бўлиши талаб этилади.

Жонлиқ қурбонликнинг дуруст бўлишига монеълик қилувчи айблардан саломат бўлиши керак. Модомики, қурбонлик Аллоҳ таолога яқинлик ҳосил қилиш мақсадида амалга ошириладиган иш деб эътибор қилинар экан, бу иш учун энг яхши, энг сара, семиз, соғлом ва айбу нуқсонлардан холи бўлган жониворни танлаб олиш мақсадга мувофиқдир. Шунингдек, қурбонлик учун сўйиладиган жонивор албатта ҳалолу покиза молдан бўлиши керак. Зеро, Аллоҳ таоло хуш ва покизадир, фақат хуш ва покиза нарсаларнигина қабул қилгай. 
Баро ибн Озиб разияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ҳадисда Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай дедилар: «Тўрт хил жонивор қурбонликка ярамайди: 1. Шапкўрлиги билиниб турган даражадаги шапкўр жонивор. 2. Касаллиги билиниб турадиган даражадаги касал жонивор. 3. Оқсоқлиги билиниб турадиган даражадаги оқсоқ жонивор. 4. Оёқда туролмайдиган даражадаги беҳол-мадорсиз жонивор» (Сунан соҳиблари ривоят қилишган). Ҳадисдаги охирги жумла маъно эътиборига кўра таржима қилинган бўлиб, аслида “суякларида илик битмаган озғин жонивор” маъносига далолат қиладиган сўз ишлатилган. Демак, шунчаки, озғин эмас балки оёқ суякларида илиги бўлмаган даражада озиб кетган жониворни қурбонлик қилиб бўлмайди. Бундай жонивор ниҳоятда мадорсиз бўлади.

Юқоридаги ҳадис қурбонликка путур етказувчи айб-нуқсонларни билишда асос кабидир. Юқоридаги ҳадисга биноан ва қиёсан уламолар қуйидаги сифатга эга бўлган жониворларнинг қурбонликка ярамаслигини айтадилар. 

1. Шапкўр жонивор.

2. Кўзи кўр жонивор.

3. Оқсоқлиги билиниб турадиган даражада оқсоқ жонивор.

4. Бир оёғи кесилган жонивор.

5. Касаллиги кўриниб турган касал жонивор. 

6. Оёқда туролмайдиган даражада қилтомоқ бўлиб қолган, мажолсиз жонивор.

7. Қулоғининг ҳаммаси ёки бир қисми кесилган жонивор.

8. Қулоғи тешилган ёки қулоқ супраси ўртасидан кесилиб, ёриқ пайдо қилинган жонивор.

9. Белги учун қулоғи тешиб қўйилган жонивор.

10. Шоҳи кесиб ёки суғуриб олинган жонивор. Аммо ўзи шоҳсиз туғилган бўлса, қурбонликка ярайди.

11. Бурни кесиб олинган жонивор.

12. Думи кесиб ташланган жонивор. Аммо ўзи думсиз яратилган бўлса, уни қурбонлик қилиш жоиз, гарчи айрим уламолар буни ножоиз санаган бўлсалар ҳам.

13. Думбаси кесиб олинган жонивор.

Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, қурбонликка сўйиладиган жонивор ўзига озор етказадиган, семириб ёғ бойлашига монеълик қиладиган ва баҳосини туширадиган барча айб-нуқсон ва касалликлардан холи бўлиши керак. Салафи солиҳлардан нақл қилинганки, улар қурбонликка сўйиладиган жониворнинг ҳар қандай каттаю-кичик айблардан холи бўлганини танлар эдилар. Агар жониворда биронта арзимас айб топилса ҳам, уни қурбонлик қилишни кариҳ кўрардилар.

Қурбонлик сўйишнинг биринчи вақти ҳайит намози билан хутба ўқилгандан сўнг бошланади ва ҳайитнинг учинчи куни қуёш ботганда тугайди. Бошқачароқ ибора билан айтилса, қурбонлик уч кун давомида сўйилади: қурбон ҳайити куни ва унинг кейинидан келувчи ташриқ кунларининг илк икки кунида. Бироқ энг афзали қурбонликнинг ҳайит намози ўқиб бўлиниши билан амалга оширилишидир. Ҳайит намозидан аввал ёки қурбонликнинг охирги вақтидан кейин сўйилган жонлиқ шаръий қурбонликка ўтмайди. Бунга юқорида айтиб ўтилган мана бу ҳадис далолат қилади. Баро разияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам қурбонлик куни ҳайит намозидан сўнг бизларга ваъз қила туриб шундай дедилар: «Бугунги кунимизда биринчи бўлиб қиладиган амалимиз(ҳайит) намозни ўқишимиз, сўнгра (уйга) қайтиб жонлиқ сўйишимиздир. Кимки шундай қилса, унинг иши суннатга мувофиқ келибди. Кимки намоздан аввал сўйган бўлса, у бор-йўғи оиласига тақдим қилган гўштдир, холос. Бу куннинг маросимидан (яъни қурбонликдан) эмас». 

Имом Абу Ҳанифа (раҳматуллоҳи алайҳ) наздида қурбонлик вақти ҳайит намози ўқилмайдиган чекка ва қишлоқ жойлар аҳолиси учун қуёш чиққандан кейин киради. (Яъни, улар бомдоддан сўнг бир муддат ўтиб, қуёш чиққандан кейин сўяверсалар бўлади). Аммо, ҳайит намози ўқиладиган шаҳар жойларда эса ҳайит намози ва хутбаси ўқилгандан кейингина қурбонлик вақти киради. Унгача сўйилган жонлиқ қурбонликка ўтмайди. 

Туя ва сигирни қурбонлик қилишда етти киши иштирок этиши жоиз. Яъни, масалан, етти киши тенг пул ташлаб туя ёки сигир сотиб олишади ва уни ўз номларидан сўйишади. Шунда ҳаммалари қурбонлик қилган бўладилар.  Жобир разияллоҳу анҳудан ривоят: «Биз Ҳудайбия йилида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам билан биргаликда қурбонлик қилдик. Шунда туяни етти кишидан, сигирни ҳам етти кишидан қурбонлик қилдик» (Имом Муслим ривояти). Ҳузайфа разияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳажжатул-вадодаги қурбонликда сигирга етти кишини шерик қилиб сўйдирдилар» (Имом Аҳмад ривояти). Аммо қўй ва эчкиларда эса шерикчилик мумкин эмас. Битта қўйни фақат бир киши сўйиши мумкин.

Инсон ўзи амалга оширган қурбонлигидан ейиши жоиз. Ҳанафий (шунингдек ҳанбалий) мазҳаби уламоларнинг сўзларига кўра, қурбонликнинг гўшти уч қисмга бўлинади. Учдан биридан унинг соҳиби ейди, яна учдан бирини фақир-мискинларга садақа сифатида улашади, қолган учдан бирини эса қариндош-уруғ, ёр-биродарларга ҳадя қилади. Бироқ, агар қурбонлик эгаси қурбонликнинг учдан биридан кўпроқ миқдорда истеъмол қилса, бу ҳам жоиздир. Агар қурбонлик қилувчи одамнинг болачақаси кўп, ўзи эса қўли калтароқ бўлса, оила аъзоларига кенгчилик юзасидан уни садақа қилмаслик, балки уйида қолдириш афзал ҳисобланади.

Қурбонлик тоат бўлганлиги учун уни инсоннинг ўзи сўймоғи афзал ҳисобланади. Лекин, бу иш қўлидан келмаса, бировни ўзидан вакил қилиб, сўйдириши мумкин. Бу ҳолатда ҳеч бўлмаганда ўша қурбонлиги сўйилаётган маҳалда унинг тепасида туриб, гувоҳ бўлиши мақсадга мувофиқдир.

Аллоҳ таоло қурбонликларингизни Ўз ҳузурида ҳусни қабул этсин, байрамларингиз муборак бўлсин!

Раҳматуллоҳ Сайфуддинов,

Юнусобод тумани бош имом-хатиби,

Тошкент Ислом Институти ўқитувчиси,

«Мирза Юсуф» жоме масжиди имом-хатиби

* * *

Alloh taoloning bandalariga ato etgan ne’matlari cheksiz va behisobdir. Mazkur beadad ne’matlardan biri esa o‘z bandalariga savob zaxiralarini boyitib olishlari uchun taqdim etgan o‘ziga xos ezgulik va yaxshilik mavsumlaridir. Haq taolo O‘zining ilmi azaliysida inson zotining zaifligi, gunohlar changaliga tushib qolishga moyilligini bilgach, ularga gunohlari o‘chirilib, ajru savoblarining qat-qat orttirib berilishiga sabab bo‘ladigan maxsus mavsumlar in’om etdi. Ana shunday ezgulik mavsumlaridan biri zulhijja oyining avvalgi o‘n kunligi hamda unda amalga oshiriladigan qurbonlik amalidir. Qurbon hayiti ma’nosini beruvchi “iydu-l-azho” so‘zi bejizga bunday nomlanmagan. Zero, haj amallarining asosi bajariladigan bu kunlardagi eng asosiy ish Alloh taolo uchun shukrona tarzida jonliq so‘ymoqdir. Shuning uchun ham bu bayram bizning tilda “qurbon hayiti” deb ataladi.

Alloh taolo roziligi uchun va Uning behisob ne’matlariga shukronalik hissining ramzi o‘laroq qon chiqarish dinimiz Islom ta’limotida buyuk amallardan sanaladi. Bu – qalbdagi taqvodan, iymon nuridan dalolatdir. Alloh taolo marhamat qiladi: «Uning (qurbonlikning) na go‘shti va na qoni Allohga yetib borur! Balki, (shu ish orqali) sizlardan paydo bo‘lgan taqvogina Unga yetur» (Haj surasi, 37-oyat). Shuningdek, qurbonlik Allohning shiorlarini, U joriy etgan diniy marosimlarni ulug‘lash, hurmatlash demakdir. «(Ish) shudir! Kimki Allohning marosimlarini ulug‘lar (hurmatlar) ekan, bas, albatta bu (hurmat) qalblardagi taqvo tufaylidandir» (Haj surasi, 32-oyat). 

Alloh taolo uchun jonliq so‘yish nihoyatda fazilatli va savobli amallardan ekanligiga quyidagi hadisi sharif ham dalolat qiladi. Oisha onamiz raziyallohu anhodan rivoyat: Rasululloh sollallohu alayhi vasallam marhamat qilib dedilar: «Odam bolasi Nahr kunida qon chiqarishdan ham ko‘ra Allohga mahbubroq bo‘lgan biron amalni qilmaydi. (Alloh taolo uchun so‘yilgan) jonliq qiyomat kunida shoxlari, yunglari va tuyoqlari bilan keladi. Qasamki, uning qoni hali yerga to‘kilmasdan burun Alloh huzuridagi yuksak maqomga tushadi (ya’ni hali uning qoni yerga tushmasdan bu amalning savobi Alloh huzurida yuksak o‘ringa yozib qo‘yiladi, vallohu a’lam). Bas, qilayotgan qurbonligingiz bilan shodlaning. Dimog‘ingiz chog‘ bo‘lsin!» (Termiziy rivoyati).

Qurbonlik qilish Ibrohim alayhissalom sunnatlarini tiriltirish hamdir. Tarixdan va Qur’oni karim va hadisi shariflardan ma’lumki, Alloh taolo O‘zining xalili bo‘lmish Ibrohim alayhissalomdan o‘g‘li Ismoilni qurbonlik qilishni talab qiladi. Ibrohim va Ismoil alayhimassalomlar Allohning irodasiga butkul bo‘ysunib, Uning buyrug‘ini amalga oshirishga kirishgan paytlarida Alloh taolo Ibrohimni to‘xtatib, Ismoilning o‘rniga jannatdan tushirilgan bir qo‘yni qurbon qilishga buyuradi. Alloh taolo o‘zining azaliy ilmida Ibrohim va Ismoillarning nechog‘li buyuk iymon sohibi ekanliklarini bilardi, ammo, O‘zining cheksiz hikmatiga muvofiq, ularning iymon va islomlarini tashqi olamda ham zohir qilishni xohladi. Ota-bola payg‘ambarlar o‘zlarining mislsiz itoatlarini ko‘rsatishgach, Alloh taolo ularni mukofotladi. Ularni qiyomatga qadar ulug‘lanadigan, tillarda doston bo‘ladigan buyuk zotlardan qildi.

Yuqoridagi fazilatlardan tashqari qurbonlik qilishda kishining o‘zi va oila a’zolariga bayram kunida kengchilik yaratish, nochor musulmonlar orasida rahm shafqat va muhabbat urug‘larini ekish, qalblarga surur va shodlik olib kirish kabi bir qator ezgu ishlar mujassamdir.   

 “Qurbonlik” arabcha “uzhiyya” so‘zining o‘zbekcha varianti hisoblanadi. “Uzhiyya”ning lug‘aviy ma’nosi haqida “u – qurbonlik qilinadigan hayvonning nomi”, deya ta’rif berganlar. Qurbonlikning shar’iy mohiyati haqida esa ulamolar bir-biriga yaqin ma’noda ko‘plab ta’riflar berganlar. Jumladan, fiqhiy kitoblarda “(Qurbonlik) maxsus jonivorni maxsus vaqtda so‘ymoq, u vaqt esa azho kunidir” (“al-’inoya sharhu-l-hidoya”: 9/505), “(qurbonlik) shar’an: maxsus hayvonni maxsus vaqtda qurbat niyati bilan so‘ymoqdir” (Haskafiy: “ad-durr al-muxtor”), degan ta’riflar keladi.

Hanafiy mazhabiga ko‘ra moli nisobga yetgan, muqim (ya’ni safarda bo‘lmagan), musulmon odam uchun qurbonlik qilish vojib hisoblanadi. Qur’oni karimda Alloh taolo Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi va sallamni va U kishi orqali butun musulmon ummatini shu ishga buyurgan: “Bas, Rabbing uchun namoz o‘qi va jonliq so‘y!” (Kavsar surasi, 2-oyat). Mashhur tobeinlardan Qatoda, Ato va Ikrima rahmatullohi alayhimlar oyatdagi “namoz o‘qi” iborasini “hayit namozini o‘qi” deya izohlaganlar. Shunga ko‘ra, hojilar va boshqa qurbonlik qiluvchilar hayit namozi o‘talgandan so‘ng jonliqlarini so‘yadilar. Hadisi shariflardan esa Abu Hurayra raziyallohu anhudan rivoyat qilingan quyidagi hadis dalildir. “Kimki, imkoni bo‘laturib qurbonlik qilmasa, bas, bizning namozgohimizga yaqinlashmasin” (Imom Ahmad, Ibn Moja va Hokim rivoyatlari). 

Qurbonlik uchun chorva hayvonlari so‘yiladi. Ular: tuya, sigir va qo‘ydir. Bunda ularning erkak va urg‘ochi jinslari tushuniladi. Qo‘y deganda echkilar ham nazarda tutiladi. Demak, tuya, sigir, qo‘y va echkilar qurbonlikka yaroqli hayvonlar hisoblanadi. Shuningdek, buqalarning buyvol deb ataluvchi ayrim turlari ham qurbonlik qilinishi joiz.

Qurbonlik qilinuvchi hayvonning shar’an e’tiborli bo‘lgan yoshga kirgan bo‘lishi shartdir. Jobir raziyallohu anhudan rivoyat qilingan hadisda Rasululloh sollallohu alayhi vasallam shunday deganlar: «Faqat musinnani so‘yinglar. Illo, agar bu ish sizlarga qiyin kelsa, qo‘ydan jaza’ bo‘lganini so‘ysangiz ham bo‘laveradi» (Muslim rivoyatlari).  «Musinna» deb tuya, mol, qo‘y va echkilardan «saniy» yoshiga to‘lganlariga aytiladi.

Yuqoridagi hadisga binoan, tuya, sigir va echkidan faqat «saniy» va undan yuqori yoshda bo‘lganlarigina qurbonlikka yaroqli hisoblanadi. Qo‘ydan esa «jaza’» va undan yuqorisi qurbonlikka o‘tadi. Demak, tuyaning «saniy»si deb tug‘ilganiga besh yil to‘lgani aytiladi. Sigir va buqaning «saniy»si esa tug‘ilganiga ikki yil to‘lgani bo‘ladi. Qo‘y va echki esa bir yilda «saniy» bo‘ladi. Qo‘ydan «jaza’» bo‘lgani tug‘ilganiga olti oy to‘lib, yettinchi oy ketganidir. Shunga ko‘ra, tuya (qamariy yil bo‘yicha) besh yoshga kirgan bo‘lishi, sigir va buqalar ikki yoshga to‘lgan bo‘lishi, qo‘y esa kamida olti oylik bo‘lgan bo‘lishi talab etiladi.

Jonliq qurbonlikning durust bo‘lishiga mone’lik qiluvchi ayblardan salomat bo‘lishi kerak. Modomiki, qurbonlik Alloh taologa yaqinlik hosil qilish maqsadida amalga oshiriladigan ish deb e’tibor qilinar ekan, bu ish uchun eng yaxshi, eng sara, semiz, sog‘lom va aybu nuqsonlardan xoli bo‘lgan jonivorni tanlab olish maqsadga muvofiqdir. Shuningdek, qurbonlik uchun so‘yiladigan jonivor albatta halolu pokiza moldan bo‘lishi kerak. Zero, Alloh taolo xush va pokizadir, faqat xush va pokiza narsalarnigina qabul qilgay. 
Baro ibn Ozib raziyallohu anhudan rivoyat qilingan hadisda Nabiy sollallohu alayhi vasallam shunday dedilar: «To‘rt xil jonivor qurbonlikka yaramaydi: 1. Shapko‘rligi bilinib turgan darajadagi shapko‘r jonivor. 2. Kasalligi bilinib turadigan darajadagi kasal jonivor. 3. Oqsoqligi bilinib turadigan darajadagi oqsoq jonivor. 4. Oyoqda turolmaydigan darajadagi behol-madorsiz jonivor» (Sunan sohiblari rivoyat qilishgan). Hadisdagi oxirgi jumla ma’no e’tiboriga ko‘ra tarjima qilingan bo‘lib, aslida “suyaklarida ilik bitmagan ozg‘in jonivor” ma’nosiga dalolat qiladigan so‘z ishlatilgan. Demak, shunchaki, ozg‘in emas balki oyoq suyaklarida iligi bo‘lmagan darajada ozib ketgan jonivorni qurbonlik qilib bo‘lmaydi. Bunday jonivor nihoyatda madorsiz bo‘ladi.

Yuqoridagi hadis qurbonlikka putur yetkazuvchi ayb-nuqsonlarni bilishda asos kabidir. Yuqoridagi hadisga binoan va qiyosan ulamolar quyidagi sifatga ega bo‘lgan jonivorlarning qurbonlikka yaramasligini aytadilar. 

1. Shapko‘r jonivor.

2. Ko‘zi ko‘r jonivor.

3. Oqsoqligi bilinib turadigan darajada oqsoq jonivor.

4. Bir oyog‘i kesilgan jonivor.

5. Kasalligi ko‘rinib turgan kasal jonivor. 

6. Oyoqda turolmaydigan darajada qiltomoq bo‘lib qolgan, majolsiz jonivor.

7. Qulog‘ining hammasi yoki bir qismi kesilgan jonivor.

8. Qulog‘i teshilgan yoki quloq suprasi o‘rtasidan kesilib, yoriq paydo qilingan jonivor.

9. Belgi uchun qulog‘i teshib qo‘yilgan jonivor.

10. Shohi kesib yoki sug‘urib olingan jonivor. Ammo o‘zi shohsiz tug‘ilgan bo‘lsa, qurbonlikka yaraydi.

11. Burni kesib olingan jonivor.

12. Dumi kesib tashlangan jonivor. Ammo o‘zi dumsiz yaratilgan bo‘lsa, uni qurbonlik qilish joiz, garchi ayrim ulamolar buni nojoiz sanagan bo‘lsalar ham.

13. Dumbasi kesib olingan jonivor.

Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, qurbonlikka so‘yiladigan jonivor o‘ziga ozor yetkazadigan, semirib yog‘ boylashiga mone’lik qiladigan va bahosini tushiradigan barcha ayb-nuqson va kasalliklardan xoli bo‘lishi kerak. Salafi solihlardan naql qilinganki, ular qurbonlikka so‘yiladigan jonivorning har qanday kattayu-kichik ayblardan xoli bo‘lganini tanlar edilar. Agar jonivorda bironta arzimas ayb topilsa ham, uni qurbonlik qilishni karih ko‘rardilar.

Qurbonlik so‘yishning birinchi vaqti hayit namozi bilan xutba o‘qilgandan so‘ng boshlanadi va hayitning uchinchi kuni quyosh botganda tugaydi. Boshqacharoq ibora bilan aytilsa, qurbonlik uch kun davomida so‘yiladi: qurbon hayiti kuni va uning keyinidan keluvchi tashriq kunlarining ilk ikki kunida. Biroq eng afzali qurbonlikning hayit namozi o‘qib bo‘linishi bilan amalga oshirilishidir. Hayit namozidan avval yoki qurbonlikning oxirgi vaqtidan keyin so‘yilgan jonliq shar’iy qurbonlikka o‘tmaydi. Bunga yuqorida aytib o‘tilgan mana bu hadis dalolat qiladi. Baro raziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: Rasululloh sollallohu alayhi vasallam qurbonlik kuni hayit namozidan so‘ng bizlarga va’z qila turib shunday dedilar: «Bugungi kunimizda birinchi bo‘lib qiladigan amalimiz(hayit) namozni o‘qishimiz, so‘ngra (uyga) qaytib jonliq so‘yishimizdir. Kimki shunday qilsa, uning ishi sunnatga muvofiq kelibdi. Kimki namozdan avval so‘ygan bo‘lsa, u bor-yo‘g‘i oilasiga taqdim qilgan go‘shtdir, xolos. Bu kunning marosimidan (ya’ni qurbonlikdan) emas». 

Imom Abu Hanifa (rahmatullohi alayh) nazdida qurbonlik vaqti hayit namozi o‘qilmaydigan chekka va qishloq joylar aholisi uchun quyosh chiqqandan keyin kiradi. (Ya’ni, ular bomdoddan so‘ng bir muddat o‘tib, quyosh chiqqandan keyin so‘yaversalar bo‘ladi). Ammo, hayit namozi o‘qiladigan shahar joylarda esa hayit namozi va xutbasi o‘qilgandan keyingina qurbonlik vaqti kiradi. Ungacha so‘yilgan jonliq qurbonlikka o‘tmaydi. 

Tuya va sigirni qurbonlik qilishda yetti kishi ishtirok etishi joiz. Ya’ni, masalan, yetti kishi teng pul tashlab tuya yoki sigir sotib olishadi va uni o‘z nomlaridan so‘yishadi. Shunda hammalari qurbonlik qilgan bo‘ladilar.  Jobir raziyallohu anhudan rivoyat: «Biz Hudaybiya yilida Rasululloh sollallohu alayhi vasallam bilan birgalikda qurbonlik qildik. Shunda tuyani yetti kishidan, sigirni ham yetti kishidan qurbonlik qildik» (Imom Muslim rivoyati). Huzayfa raziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: «Rasululloh sollallohu alayhi vasallam hajjatul-vadodagi qurbonlikda sigirga yetti kishini sherik qilib so‘ydirdilar» (Imom Ahmad rivoyati). Ammo qo‘y va echkilarda esa sherikchilik mumkin emas. Bitta qo‘yni faqat bir kishi so‘yishi mumkin.

Inson o‘zi amalga oshirgan qurbonligidan yeyishi joiz. Hanafiy (shuningdek hanbaliy) mazhabi ulamolarning so‘zlariga ko‘ra, qurbonlikning go‘shti uch qismga bo‘linadi. Uchdan biridan uning sohibi yeydi, yana uchdan birini faqir-miskinlarga sadaqa sifatida ulashadi, qolgan uchdan birini esa qarindosh-urug‘, yor-birodarlarga hadya qiladi. Biroq, agar qurbonlik egasi qurbonlikning uchdan biridan ko‘proq miqdorda iste’mol qilsa, bu ham joizdir. Agar qurbonlik qiluvchi odamning bolachaqasi ko‘p, o‘zi esa qo‘li kaltaroq bo‘lsa, oila a’zolariga kengchilik yuzasidan uni sadaqa qilmaslik, balki uyida qoldirish afzal hisoblanadi.

Qurbonlik toat bo‘lganligi uchun uni insonning o‘zi so‘ymog‘i afzal hisoblanadi. Lekin, bu ish qo‘lidan kelmasa, birovni o‘zidan vakil qilib, so‘ydirishi mumkin. Bu holatda hech bo‘lmaganda o‘sha qurbonligi so‘yilayotgan mahalda uning tepasida turib, guvoh bo‘lishi maqsadga muvofiqdir.

Alloh taolo qurbonliklaringizni O‘z huzurida husni qabul etsin, bayramlaringiz muborak bo‘lsin!

Rahmatulloh Sayfuddinov,

Yunusobod tumani bosh imom-xatibi,

Toshkent Islom Instituti o‘qituvchisi,

«Mirza Yusuf» jome masjidi imom-xatibi

• Олдинги
• Кейинги